Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

R

 – (a) rak (i) rak turk ajirak, gagaus t dararak no‘g‘oy t ag‘rok.  

S

  –  sg‘,  sl,  smq,  sml,  smn  –su  tat  kaksu,  alsu  (razavatoy)  bu  qadimgi  shakl 

kaksil,  qыzыlsыmaq (qirg‘), bujuksыmal (oltoy) sarig‘sыman. 

Ch

  –  chq,  chl,  chlrq,  chlt  darҗa  (turk  uzkovatiy)  aqsha  (qoz,  oq)  znsha  (tat, 

uzun) sarg‘ch (o‘zb), guzelҗik, jukseҗik, bujuҗek (turk), akchыl, gakchul, (turk), 

aqshl, kakshilt (qaz) 

Sh

 – ыsh / ish  o‘zb oqыsh, kokish, qirg‘ kogush mыn / shыn azerb garashыn, 

kokshin  (q.turk).  sifatning  ozaytirma  darajasini(ifodalovchi)  yokm  kmchraytirish 

ma’nosini  ifodalovchi  affikslarning  kelib  chiqishi  hali  ham  tarixiy  muammodir. 

Deyarli har bir affiks o‘zining murakkab tuzilishga ega. 

Ayrim turkiy tillarda  o‘xshashlik ifodalovchi ifatlar  mavjud bo‘lib, dastlabki 

ozaytirma ma’nodan yuzaga kelgan. 

Ms:  turk  yerkeksi  (mujestvennыy)  yeshilsi  zelen  ovatыy  belsig‘  (knejeskiy), 

maymunsu, qulasыg‘, tuva demirzig‘  

3. Prigatelnыe oznachayuщie slonnost k chemu – libo  

-chы / chi - shor urushchu, alt qatqыchы (kuluvchan), ujquchi  

–chan / chenan  - ishchan, ko‘ngilchan, altoy  achыncha: h  

-chыl / chil – dardchil, azer ishchil, qirg‘ ojchul,  

-qaj / kej alt ыjlaqaj (yig‘loqi) 

- qach turk juzgej (suzuvchan), utangach (uyat) 

---

- saq / zaq alt araqыzaq, tuva ojunzaq, qirg‘ yurumsak. 

Bu  yasalishi  ham  belgining  to‘la  emasligini  ma’nosi  asosida  yuzaga  kelgan. 

Chunki har ikki kategoriyaga kiruvchi affikslar mavjud. 

Ms: qirg‘ aqchil, azerb ishchil, qirg‘ sarg‘ыch, qozoq srqaj (serovatiy) 

4. Fe’l asosdan yasalgan sifat. 

Turkiy  bobotilda  feel  asosli  sifatlar  bo‘lib,  sifatdosh  deb  nomlangan.  Lekin 

ular  hozirgi  turkiy  tillardagi  sifatdoshdan  farq  qilgan.  Ular  zamonni,  nisbatni 

bildirmasdan, faqat harakatning qandaydir sifatini ifodalagan.  

Bu qadimgi fe’l asosli smfatlar turg‘un bo‘lmay, ular ot yoki sifatga aylangan. 

Fe’l asosli sifatlar alohida affikslar orqali yasalgan. 

          -ma / me: yozma, turk arme, tat qushma,  

- ыq / ik: tuva uzuk, qirg‘ jabыq, buzuq, tuzik, turk achыk, 

          -  qan  azerb,  chalыshgan,  so‘lg‘in,  kesgin  (azerb),  qirg‘  azg‘ыn,  turkch 

kыrg‘in, shapkыn (qoz) chapqin 

          -  ag‘an  /  -  echen:  azerb  jamag‘an,  turkm  durag‘an  bu  qo‘shimcha  doimiy 

sifatni (neredko).? 

           -  ыn / in: butin, butun, qirg‘ uzun predmetdagi  

 - ach / ech, - ыr / ir: bu qo‘shimcha doimiy belgi hususiyatni bildiradi.  

Ms: turk, o‘zbek, turkm, jarar (azerb) aqar, tat qa

o

jnar. 

Qыr / qir – g‘ыr/gir o‘zb. topqir, o‘tkir, olg‘ыr kabi oltoycha bilgir. 

5. Olmoshdan yasalgan sifatlarning asosiy xususiyatlari. 

Turkiy  tillarda  olmoshdan  yasalgan  sifatlar  o‘xshatish  affiksi  yordamida 

yasalagan:  - dag‘, - dыg‘/; - daj – dыy:  uyg‘ andaq, qandag‘; drev tyurs, andag‘, 

mundag‘, qirg‘ mindaj, oshondaj, tat shundj, alt qandыj (qanday) qardыj, ajdыj, 

6. Privativ sifatlar shor va yokut tilidan boshqa barcha turkiy tillarda bir xil 

yo‘l bilan, ya’ni otga – siz qo‘shimchasini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi.  

Ms:  tat  a

o

jsыz,  urmansiz,  azerb  turkm  gujsuz  qirg‘  su:  suz,  turk  tatsыz 

privativ  sifat  yasovchi  –  siz  qo‘shimchasining  kelib  chiqishi  hali  ham  ochiq 

qolmoqda.