Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi


Mavzu: TURKIY TILLARDA FE'L  KATEGORIYASI



Yüklə 389,5 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/27
tarix15.01.2022
ölçüsü389,5 Kb.
#82883
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27
turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: TURKIY TILLARDA FE'L  KATEGORIYASI 

(2soat) 

 

R e j a : 

1. Fe'l nisbatlari 

2. Fe'l mayllari 

3. Turkiy tillarda fe'llarning tuslanishi 

4. Turkiy tillarda sifatdosh 

5. Turkiy tillarda ravishdosh  

6. Turkiy tillarda harakat nomi 

 

Turkiy  tillar  ham  predmetning  ish-harakatini,  xrlatini,  belgining  yuzaga 

kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ifodalaydigan so`zlar fe'l deb ataladi. 

Morfologik jixdgdan  fe'lning  bir  qancha o`ziga  xos  xususiyatlari  mavjud:   1. 

O`timli  va  o`timsizlik:  ol-o`timli,  kel-o`timsiz.  2.  Sub'ekt  va  ob'ekt  o`rtasidagi 

munosabatni  ifodalovchi  nisbat  kategoriyasi:  kel-keltir,  shod-shodlan,  tepin,  tepil. 

3.  Bo`lishli  va  bo`lishsyulik  shakli:  kel-kelma,  ol-olma,  ket-ketma.  4.  Mayl  va 

zamon  kategoriyasi:  oldi,  oladi;  olay,  olsa  kabi.  5.  Maxsus  funktsional  shakllari: 

sifatdosh,  ravishdosh,  x,arakat  nomi.  6.  Tuslanish  sistemasi:  oldim,  olding,  oldi; 

olganman, olgansan, olgan; ol, olay, olsin kabi. 

Fe'l  nisbatlar.  Turkiy  tillar  ish-harakatning  bajaruvchisi  (sub'ekt)  bilan 

predmet  (ob'ekt)  orasidagi  yoki  bir  necha  bajaruvchi  (sub'ektlar)  orasidagi 

munosabatning ifodalanishi fe'l nisbati sanaladi. Fe'l nisbati maxsus shakl yasovchi 

affikslar yordami bilan yasaladi. 

Turkiy  tillarda  fe'lning  besh  nisbati  mavjud:  aniqlik,  o`zlik,  majhullik, 

birgalik, orttirma nisbatlari. 

Uzlik  nisbatida  qarakatning  sub'ekti  bilan  ob'ekti  bir  shaxsning  o`zi  bo`ladi. 

O`zlik  nisbati  turkiy  tillarning  barchasida  -n,  -in,  -in  affiksi  bilan  yasaladi:  tortin, 

yuvin,  o`ran,  yasan  (o`zbek  tili),  so`zlan,  karan,  sashan  (tatar  tili),  gezinmex 

(kezinmoq ozarbayjon tili). 

Boshkd  turkiy  tillarda  bo`lmagan  -l,  -ish  affikslari  bilan  o`zbek  tilida  o`zlik 

nisbati yasash mavjud: cho`mil, surkal; kerish kabi. 

Majhullik  nisbatida  harakat  to`ldiruvchi  anglatgan  predmet  tomonidan 

bajarilib, egaga o`tadi yoki haqiqiy bajaruvchi noma'lum bo`ladi. Majhullik nisbati 

xdmma turkiy tillarda -l, -nl, -il affiklari bilan yasaladi. 

Masalan,  ozarbayjon  tilida  azal-kamayib,  boshal-bo`shal;  o`zbek  tilida 

yengilla, muzla; turk tilida kgsala - qisk^rt; tatar tilida tugerekle - yakunla; chuvash 

tilida  vad'l-kdrimoq;  qirg`iz  tilida  armqta  (arikla)  -arikla;  qozoqtilida  juanda  (-

juanla) -yo`g`onlan kabi. 

Birgalik  nisbatida  harakat  bir  necha  shaxs  tomonidan  birgalikda  bajariladi. 

Birgalik  nisbati  -sh,  -ish  affiksi  bilan  yasaladi.  Masalan,  sevishmeq  (turk  tili), 

sug'sh  (tatar  tili),  bar's  (no`g`oy  tili),  alnshmak  (turkman  tili),  v'rs-urishmoq 




(chuvash tili), so`zlashdi, sug`arishdi (o`zbek tili) kabi. 

Orttirma  nisbat  bir  sub'ektning  o`z  harakatini  bo  isd  sub'ektning  ta'siri 

natijasida  bajarishini  yoki  aslida  o`timsiz  bo`,  an  harakatning  predmetga  o`tishini 

ifodalaydi. 

Turkiy tillarda orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan yasaladi: 

-ar, -er, -f, -ir affikslari bilan: krzoq tilida sh'gar-chiqar. ko`mik tilida qaytar, 

ichir,  uyg`ur  tilida  achur,  turk  tilida  batmr,  oltoy  tilida  kechir,  shor  tilida  qachir. 

io`goy tilida umish kabi. 

-tf,  -tir  affiqsi  bilan:  yazdmr  (qo`miq  tili),  yuzdir  (turkman  tili),  yedir  (turk 

tili),  kestir  (tuva  tili).  kiydir  (oltoy  tili),  oltur  (qirg`iz  tili),  attf  (shor  tili),  smrdar 

(yozdir-chuvash tili), toldur (uyg`ur 

tili) kabi. 

-t, -o`t, -it affiksi bilan: olurt-o`tkaz (tuva tili), ishlet (qo`miq tili), odurt (shor 

tili), okut (qirpp tili), oynat (qozoq tili). tutar (tatar tiln). ashat (io`yuy tili) kabi. 

-o`z,  -iz  affiksi  bilan:  okiz,  tomiz  (o`zbsk  tili),  yemt  (krzoq,  k^rg`iz, 

qo`miqtillari), agis-okiz (guva tili) kabi. 

-ko`z, -qro`z, -g`o`z, -g`iz affikslari bilan: yatko`z (tatar tili), qalgo`yu-qoldir 

(tuva tili), tungo`yu (shor, oltoy tillari), to`ro`s (no`g`oy tili) kabi. 

Turkiy tillardagi -ar, -er, -f, -ir affikslarn bir affiksning variantlaridir. 

-tnr affiksi -t va -tsr kabi ikki affiksning ko`shilishidan paydo bo`lgan. Xuddi 

shunday -ko`z, -go`z affiksi x,am -k m -mz va -iz affikxlari ko`shililshdan, -ko`f, -

kar affiksi -k va -nr, -ar affikslari ko`shilishidan paydo bo`lgan. 

Fe'l mayllari 

Turkiy  tillarda  ish-x,arakatning  voqelikka  munosabatini  ifodalovchi 

kategoriya  mayl sanaladi. Mayl katsgoriyasi  harakachiing  voqelikka  munosabatini 

ifodalab,  grammatik  zamon  va  grammatik  shaxs  uzviy  bog`lanadi.  Bu  uch  xrdisa 

fe'lning  gapda  kesim  vazifasin.n  bajarishdan  -  predikativlik  funktsiyasidan  kelib 

chnqadi. 

Turkiy  tillarda  fe'lning  uch  manlp  mpvjud:  1.  Istak  mayli.  2(  Shart  mayli.  3. 

Buyruqmayli. 

Istak mayli turkiy tillarda oltn xil affiks bilan yasaladi. Ular -gay, -ay, -as1, -a, 

-sa, -sar kabilar. 

-gay  affiksi  fe'l  o`zagiga  ko`shilgan,  unga  shaxs-son  affikslari  -msh,  -ssh,  -

bsh,  -So`z  va  -lar  ko`shiladi.  o`u  holat  po`g`oy,  qaraim.  shor,  oltoy,  tuva,  qozoq, 

qoraqalpok,  chulim,  hakas,  salar  tillarida  va  biroz  o`zgargan  xrlda  yokuttnlida 

uchraydi. Masalan, no`g`oy tilida: 

Birlik 

1. barg`ayman 

2. bargaysan 

3. bargay 

Ko`plik bargaymiz bargaysiz 

bargaylar 

-ay  affikxi  bilan  yasalgan  istak  mayli  shaklnning  birinchi  shaxs  birlik  va 

ko`iligi ayrim turkiy tillarda saklashan: baray'm, baraio`k (no`g`oy tili), alym, alyk 

(tatar tili), alay'k (qozoqtili) kabi. 



Ba'zi  turkiy  tillarda  -ay  affiksi  funktsiyasida  -sh,  -sh,  -al  affikslari 

ko`llaniladi: alalsh (turk, gagau  tili), alalsh (turkmai tili), alilshar (tuva tili). 

Ayrim  turkiy  tillarda  oxiridagi  -nm,  -sh  tushirilgan  yoki  boshka  affikslar 

ko`shilgan  xrlda  ishlatiladi.  Masalan,  uygur  tilida  alay,  o`zbek  tilida  olay,  olaylik 

kabi. 

-asi  affiksi  bilan  yasalgan  istak  mayli  shaklining  turkiy  bobotilda 



mavjudligidan turk, ozarbayjon, gagauz tillari materiallari dalolat beradi. Bu shakl 

yokut tilidan boshqa tillarda yo`q. Yoqut tilida -as! affiksi -mo` tarzida keladi: 

1. barm: o`bo`sh   -borarman 

2. baro`g o`go`t    -borarsan 

3. baro`: i         -borar 

baro` mbng -borarmiz bar! mgiz -borarsiz bar)  mlvr    -borarlar 

-a  affiksi  bilan  yasalgai  istak  mayli  sh  kli  g`uz  guruh  tillarida  max,suldor 

ko`llaniladi:  alam,  alasan,  ala.  alag,  alasshp,  alalar  (ozarbayjon  tili),  yazaysh, 

yazaso`sh, yaza, ya almm, yazasshv, yazalar (turk tili). 

-so`n  affiksi  bilan  yasalgan  istak  maylm  buyruq  mayli  uchinchi  shaxsi 

negizida paydo bo`ladi: olsun (turk tili). also`n (tatar tili) kabi. 

Buruq  mayli  ish-qarakatni  bajarish  ski  bajarmaslik  x,aqida  buyurish,  istash, 

so`rash, iltimos, maslaqag, undash-chaqirish kabi ma'nolarni ifodalaydi. So`zlovchi 

(1  shaxs)  o`z-o`ziga  buyura  olmaydi,  balki  u  II  shaxsga  buyuradi.  Sof  buyruq  II 

shaxs birlik orqali ifodalanadi. Buyruq mayli fe'l o`zagiga -ay (-aylik), -so`sh, -gin, 

-gil  affikslarini  ko`shish  bilan  yasaladi.  Masalan  qozoq  tilida  alayga,  al,  alssh, 

alay'k, almndar, also`sh; o`zbek tilida boray, bor, borgin, boring, borsin, boraylik, 

boringiz, borsinlar. 

Shart  mayli  biror  ish-xarakatning  yuzaga  chshdishi  uchun  undan  oddin 

bajarilishi  shart  bo`lgan  ish-harakatni  ifodalaydi.  Turkiy  tillarda  shart  mayli 

yasovchi -sa, -se, -sar, -san affikslari mavjud. 

Fe'l o`zagiga -sa ko`rsatkichi va ikkinchi uruh shaxs shakllarini ko`shish bilan 

yasalgan shart mayli barcha turkiy tillarda maqsuldor ko`llaniladi. Masalan, alsam, 

alsang, alsa, alsak, alsagmz, alsa. 

Shart maylining -sar affiksi bilan yasalgan shakli XIII asrgacha bo`lgan turkiy 

yozma  yodgorliklarda  va  qozirgi  yokut  tilida  -tar  fonetik  variantlari  mavjud: 

kordorbun, kordorg`un, kordor, kordorbut, kordorg`ut, kordorlar kabi. 

Shart  maylining  -san  ko`rsatkichi  faqat  chuvash  tilida  qo`llaniladi:  pulzan  - 

bo`lsang. 

O`g`uz guruh tillarida shart-istak ma'nosini ifodalovchi -malm affiksi mavjud: 

yazmalshsh,  yazmalshdsh  (turk  tili),  kelmeliyem,  oxumala  idim  (ozarbayjon  tili), 

yazmaln (turkman tili) kabi. Turkman 

tilida   shaxs   ko`shimchasi   yo`q,   uning   funktsiyasini   kishilik   olmoshi 

bajaradi: men yazmaln. 

Fe'lning tuslanishi 

Fe'lning        shaxs-son        affikslarini        olib        o`zgarishi        tuslanish  sanaladi. 

Shuning uchun shaxs-son affikslari tuslovchilar deb ataladi. 

Turkiy tillarda tuslovchilar tubandagi ikki guruhga birlashadi. I-gurux, shaxs-

son affikslari: 



Birlik 

I shaxs -ban, -ben, -man 

II shaxs -san, -sen, -smg, -sig, -siz 

III shaxs -di, -dilar yoki nol 

II guruh shaxs-son affikslari Birlik 

I shaxs -m 

II shaxs -q, -g, -ng 

III shaxs -nol 

Ko`plik 

-bp, -biz, -mp -sgz, -siz nol (-lar) 

Ko`plik -k, -k 

-gp. -giz, -ngiz nol (-lar) 

Felning zamoi shakllari barcha turkiy tillarda bir xillikka >ga. 

Turkiy  tillarda  sifatdosh.  Turkiy  tillar  sifatdosh  fe'lning  funktsional 

grammatik shakli xdkyublanadi. 

Hozirgi  turkiy  tillarda  mayl  va  zamon  ma'nolarini  ifodalovchi  qaysi  bir  fe'l 

shaklini  olmaylik,  uning  negizida,  asosida  tarixan  sifatdosh  yotadi.  Masalan, 

qozirgi o`zbek tilida ravishdoshning tuslanishi orqasida  yasaladigan  hozirgi-kelasi 

zamon -aman va o`tgan zamon -ibman shakllari ham tarixan analitik fe'l (ola turur) 

shaklidagi sifatdoshdan olaturur (oladurur) oladur > oladi va olib turur :' olpb tur > 

olibdi kabi tarzda shakllangan (44:26). Hozirgi uyg`ur tilida fe'lning o`tgan zamon 

(ibman) shakli  -iptumen  (aliptumen oliptumen, elipsen, eliptu) shaklida  ishlatiladi 

(28:377). Hozirgi turkiy tillarning ko`pchiligida uchraydigan aniq o`tgan zamon (-

diman)  shakli  va  shart  mayli  shaklini  yasovchi  -sa  affiksi  qam  tarixan 

sifatdoshning qadimgi turkiy yodgorliklarida ko`p ishlatiladigan -dukG`-dik va -sar 

shakllaridan kelib chiqqan (9:280). 

Malumki,  sifatdosh  yasovchi  affikslar  shakl  yasovchilar  guruhiga  kirib, 

fe'lning  qar  qanday  o`zak-negizlariga  kushila  oladi.  Ular  fe'lning  leksik  ma'nosini 

o`zrgartirmasdan,  uning  funktsional-grammatik  shaklini  yasaydi.  Bu  vaqtda 

fe'lning  o`zak-nsgizlari  orqali  ifodalanadigan  o`timli-o`timsizlik,  bo`lishli-

bo`lishsizlik,  nisbat  va  tus  kabi  ma'nolar  qech  qanday  o`zgarishga  uchramasdan, 

o`zlarining  dastlabki  semantik  xususiyatlarini  saklab  qoladilar.  Lekin  sifatdosh 

yasovchilar fe'lnpng o`zak-negizlariga  ko`shilib, uning funktsional  shaklini yasab 

kelganidan    grammatik  ma'noni,  yangi  mayl  va  zamon  ma'nolarini  ifoda  kilib   

keladi. 

Turkiy tillar tarixida fe'llashgan sifatlar kuyidagi shakllar bilan yasaladi 

-ba (-V. ! ko`rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar qozirgi turkiy TI1L1' 

cha  xarakat  natijasini  ifodalovchi  ot  ma'nosida  ko`llanadi.  Masalan,  bl  yushma, 

botma  (o`zbek  tili),  sfma-jarlik  (chuvash  tili)  bo`lma-xona  (        gar  ;  ili),  kespe-

lopata (qozoqtili) kabi. 

-sh  (-)  )  k;  satkichi  bilan  yasalgan  fe'llashgan  sifatlar  qarakat  natijasini  ifod 

yuvchi  ot  va  sifatdosh  ma'nosida  ko`llanilgan.  Hreirgi  Turkiy  tillard:  uning 

qoldiklari  saklanib  qolgan:  batj-botmoq,  kfgk-sindirmo  dushuk-tushgan  (turk  tili), 

bog`liq,  buzuq,  kesik  (o`zbek  tili),  ach'k,  son  I  uchgan,  ulek-o`lgan,  tishek,  jabis 

(tatar tili), p'z'k-buzuk (chuvash ti  i) polek-bo`lak (qakas tili) kabi.    



-ka,  -ga  k  atkichi  bilan  yasalgan  fe'llashgan  sifatlar  hozirgi  turkiy  tillard;  I  i 

sanokli  so`zlarda  saklangan:  orge-urma  (turk  tili),  govurg`a-qovurma  (ozarbayjon 

tili), kapqa-darvoza (qirg`iz tili), tggk'-tutqich (chuvash tili), qovurg`a (o`zbek tili) 

kabi. 


-kan, -ken, - an, -gen ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: chalshkan-ishlayotgan, 

ko`r, n (turk tili), gudurgan-kuturg`an, yargan-jarlik (ozarbayjon til     kabi. 

-ksh, -kii -gin, -gin ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: kachksh-qochqin (turk tg 

1y),  cho`pk'n-chopqir  (chuvash  tili),  uchkun  (turkman  tili),  durgun  (ozarba)  kon 

tili).  Bundan  tashkdri,  kddimgi  turkiy  tillarda  fe'llashgan  si  gaplarning  -l  -al:k'ral 

(tatar),  gural  (turk)  -sh,  -im:yarsh  (ozaroayjon),  yarsh  (tatar),  jaro`sh  (qozok),  -

mgsh,  -mish:  o`tmish  (o`zbe  ;,  to`rmo`il  (tatar),  -o`sh,  -in:yulin,  toyo`sh  (o`zbek, 

ozarbayjon), -an, -en:ote ; kechen (ozarbayjon), -tg, -it, -gg, -tyarto` (tatar), -to`k, -

do`k:bildiq  gurk),  kalo`k  (tatar),  -ish,  -ish:bukush  (ozarbayjon),  bato`sh  (qirg`iz)  

ko`rsatchiklari  ham  mavjud.  Ular  yordamida  yasalgan  fe'llashgan  sifatdoshlar 

hozirgi turkiy tillarda sanoqli darajadadir. 

Turkiy  xalqlarning  taraqqiyoti  n;  okasida  qadimgi  fe'llashgan  sifatlar  hozir. 

sifatdoshlarga ay a bordi. Natijada turkiy tillarda uch zamo-  ;i ko`rsatadigan sifatd   

s formalari shakllandi. 

1.    O`tgan  za      on  sifatdosh  shakli  s      ratida  -gan,  -gen,  -kan,  -ken,  -mish,  -

M1Sh ko`rsi   chichlari ishlatiladi. U gan zamon sifatdoshi shaklini yasovchi -g`an 

aff- xi qar bir turkiy T1   ning o`z fonetik qonuniyatiga kdrab   qar   xil    [zonetik   

shakllarda   i   latiladi.   Faqat   o`g`uz   guruh tillarida va x1 vash tilida -an, -yan, -

ap, -uep shaklida ko`llaniladi. Bundan tashqar!   o`g`uz gurux, tillarida -mi t shakli 

qam ishlatiladi. 

Masalan,  ian  (o`zbek),  kelgen  (qo  k„  tuvin),  yazgan  (tatar),  algan  (ko`miq), 

barg`an ltoy), pargan (shor), chatxan - yotgan (xakas), yazmmsh (ozarbayjon), pin 

4YSh (gagauz) kabi. 

2.    Hrzirgi        1mon  sifatdoshi  -i,  -y,  -(i)  b  affikslari  bilan  yasalgan 

ravishdoshlarga yo   an, turgan ko`makchi fe'llarini ko`shish bilan yasaladi. 

Masalan: taralayotgan, yelib kelayotgan (o`zbek), almayvatkan, kelmayvatkan 

(uyg`ur), baratirgan, qiyatirgan (qoraqalpoq), ala torgan, o`qiy topgan (boshqnrd), 

aga torgan, jiberele torgan (tatar) kabi. 

Bu  misollardan  ko`rinadiki,  mazkur  o`rinlarda  -yotgan,  -vatkan,  -atfgan  kabi 

shakllarda kelgan yotmoq kumakchi fe'li o`zining mustaqil lsksik ma'nosini qamda 

ko`makchi  fe'llik  xususiyatini  butunlay  yo`qrtib,  hozirgi  zamon  ma'nosini 

ifodalovchi affiksga aylangan. 

Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshning hozirgi-kelasi zamon shakli ham mavjud. 

Bu  shakl  fe'l  o`zaklariga  -adigan,  -ydigan,  -edigan,  -et1n,  -YT1N  affikslarini 

ko`shish  bilan  yasaladi.  Bu  shakllar  hozirgi  ozarbayjon,  gagauz,  turk,  turkman, 

tuvin,  hakas, chuvash  gillarida kam  ishlatiladi, boshqalarida  max,suldor. Masalan, 

keladigan,  kelmaydigan  (o`zbek),  kelid1gan,  kelzdigan  (uyg`ur),  keleT1N, 

kelmeyt1n (qozoq), keletugin, kelmeytug`sh (qoraqalpok) kabi. 

3. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l o`zaklariga -ar, -ajar, -yajak, -gur, -g`ur, -gusi, 

-g`usi, -asi, -moqchi shakllarini ko`shish bilan yasaladi. 

Masalan:  alar,  kelar,  ishlar,  olmoqchi  (o`zbek),  oqar,  ishlzr,  alar  ko`rgur 



(uyg`ur), alar, keler, almaqshm (qozoq, qoraqalpoq) kabi. 

Kelasi  zamon  shakli  sifatida  -(a)  r  affiksi  asosiy  fs'l  shakllaridan  biri  bo`lib 

x,isoblanadi  (-r,  -ar,  -er,  -ur,  -nr,  -ir)  kabi.  Boshqa  shakllar  esa,  xdmma  turkiy 

tillarda bir tekis ishlatilmaydi. 

Turkiy  tillarda  ravishdosh.  Hozirgi  turkiy  tillarda  ravishdosh  shaklining 

ko`llanishidagi  kabi  ma'no  ifodalashida  ham  o`zaro  farqpanadilar.  Turkiy  tillarda 

ravishdosh  shakllarini  yasash  uchun  -sh,  -ip,  -b,  -ibon,  -a,  -y,  -ganda,  -anda,  -

gancha,  -g`ancha,  -gincha,  -g`uncha,  -alm,  -kalm,  -kdli,  -gali,  -g`ani,  -kanln,  -

dshcha, -dikcha, -gach, -g`ach, -araq, -an affikslari ko`llaniladi. 

Ravishdoshning  -sh,  -ip  shakli  chuvash  tilidan  boshqa  qadimgi  va  qozirg`i 

turkiy  tillarning  barchasida  mavjud.  Masalan,  alp  (tatar),  alyu  (ozarbayjon),  alsh 

(qirg`iz), alsh (turk, turkman, ko`mik, gagauz, qaraim, qozok, oltoy) kabi. 

Ravishdosh shakli  yasovchi -gani,  -gali,  -gancha, -kalt, -kdli, -kanli shakllari 

mavjud bo`lib, tarixiy taraqqiyot jarayonida ularning shaklida xdm, ma'nosida ham 

ma'lum o`zgarishlar sodir bo`lgan. 

Ma'lumki, qadimgi turkiy tillarda fs'lga -ge affikchi ko`shilib yasaluvchi bilge 

tipidagi  sifatdosh  shakli  mavjud  bo`lgan.  Bu  shakl  dastlabki  davrlarda  predikativ, 

atributiv  funktsiyalarda  kelg`an  va  ot  o`rnida  ko`llangan.  Keyinchalik  uning 

predikativ  funktsiyasi  rivojlanib,  ravishdosh  yasovchi  -aG`n  ko`shilgan,  unga 

nominativ shakli -l1 ko`shilgan va -ganli, -kanli (-gali, -kali) shakliga aylangan. 

Turkologik  adabiyotlarda  ko`rsatilishicha,  ravishdosh  yasovchi  -gali,  -g`ali 

affiksi  tarixan  fe'lning  funktsional-grammatik  shaklini  yasovchy  -ganli,  -genli 

ko`shma affiksidan kelib chiqkan, ya'ni u tarixan -ganli, - 

galli, -gali, -geli va -ganli, -ganni, -gani, -gini tarzsh! 1 shakllangan (10:471). 

Hozirgi  turkiy  tillarda  -gani,  -  -gali  shakllarining  parallel  ravishda  bir  xil 

ma'noda  ishlatilishi  va  ularning  o`z  grammatik  xususiyatlariga  ko`ra  o`zaro 

o`xshashligi  -gali  va  -g`ani  affiksli  ravishdoshlarning  bir  manbadan,  ya'ni  -ganli 

shaklidan kelib chiqqanligi qaqidagi gopotezaning xdqiqatga yaqinligini ko`rsatadi 

(30:243; 20:161). Hozirgi ko`mik, no`g`oy va qorachoy-bolqar tillarida -gali, -gani 

shakllari  bilan  bir  qatorda  ravishdoshning  -ganli,  -genli  shakllari  ham  ishlatiladi 

(23:325-326). Mazkur turkiy tillarda bu shakllar  hozirgi qoraqalpok,  xdkas, oltoy, 

turk  va  boshkd  turkiy  tillarda!  i  -gali,  -gani  ravishdosh  shakllariga  o`xshab  payt 

ma'nosini  anglatib  ksladi  (18:242;  7:53).  Masalan:  ayshga  kelgesi  (oltoy),  uborka 

boshlangashsh,  sengelgenli  (kumiq),  shmqkdli  (qoraqalpok),  toybozar  bolg`alm 

(qozoq). 

Ravishdoshning  -gancha  shakli  hozirgi  yokut,  chuvash  til.  aridan  boshqa 

barcha turkiy tillarda turli fonetik variantlarda ko`llaniladi. 

Hozirgi  turkiy  tillarda  -gancha  affiksi  evolyutsion  rivojlanish  davrini 

o`tayotganligidan  qar  xil  fonetik  ko`rinishlarda  uchraydi.  Masalan,  o`zbek  tilida  -

gancha,  -guncha,  -gicha;  uyg`ur  tilida  -gencha,  -gunche,  -g`iche;  qozoq  tilida  va 

qorakdlpoq  tilida  -gansha,  -genshe;  ozarbayjon  tilida  -yshcha,  -shcha  kabi 

shakllarda ishlatiladi. 

Hozirgi turkiy tillarda ko`p uchraydigan  ravishdosh shakllaridan biri  -gancha 

shakli  bo`lib,  u  egalik  ko`shimchalari  bilan  birga  ishlatilishiga  ko`ra  boshkd 

ravishdosh shakllaridan farklanib turadi. 



Xullas,  turkiy  tillardagi  -mp,  -ip,  -a,  -e  ravishdosh  shakllari  qadimgi  turkiy 

bobotil bilan bog`liq bo`lib, qolganlari fe'llashgan otlarning kelishik shakllari bilan 

aloqador va tillar taraqqiyotining keyingi davriga tegishlidir. 

Turkiy tillarda harakat nomlari. Hozirgi turkiy tillarda harakat nomlari otlar I 

1bi  ko`plik,  egalik  va  kelishik  ko`shimchalari  bilan  turlansa  qam,  ular  t  bo`lib 

qolmaydi.  Bular  fe'lning  funktsional  shakllari  bo`lganligidan  na  gapga  egalik  va 

kelishik  ko`shimchalarini  olib  turlanadi.  Ko`makchila)  na  boshkd  yordamchi 

so`zlar  bilan  birga  kelib,  gapda  ega,  kesim,  to`ldiruvch  aniklovchi  va  qol 

vazifalarini bajaradi. 

Harakat  nomlari  fe'llikning  asosiy  gramma  k  x,am  semantik  belgilarini 

o`zlarida  saqpaydi.  Shuning  uchun  bularni  otlarga  o`xshab,  so`z  o`zgartiruvchi 

affikslarni  qabul  qila  olishlariga  va  gapda  ot  bajaradigan  sintaktik  funktsiyalarda 

kela olishliklariga qaramay, ot turkumiga kiritib bo`lmaydi. 

Harakat  nomlarini  fe'ldan  yasalgan  otlar  (bilim,  ekin,  ko`rgazma,  sevgi, 

surgich,  sevinch,  qiyma,  kuchoq,  botqoq,  chiqit)  va  sifatlar  (ochiq,  o`tkir,  keskin, 

boshlang`ich,  yopishqoq,  erinchoq,  bo`yama)  bilan  qiyos  qilib  ko`rsak,  ularning 

fe'l shakli ekanligi yana ham yaqkrlroq ko`zga tashlanadi. 

Fe'ldan  yasalgan  otlar  xdrakat  nomlariga  o`xshash  ish-xarakat  tasavvurini 

emas,  balki  iredmet  tasavvurini  ifoda  qiladi.  Fe'ldan  yasalgan  ot  va  sifatlar 

o`zlarida  fe'llik  xususiyatlarini  batamom  yo`qotib,  ooshqa  turkumlarga  ko`chib 

o`tgan so`zlardir. 

Turkiy tillarda harakat nomlari kuyidagi shakllar bilan yasaladi: 

1.    Hozirgi  turkiy  tillar  ichida  xarakat  nomining  -

yasalgan  shakli  o`zbek  va  uyg`ur  tillari  uchui  xarakterlidir.  Hozirgi    qozoq,  

qoraqalpoq va boshqa  qipchoq tillarida  bu  ishkl  kam ishlatiladi.   Bu   shaklning   

xarakterli   xususiyatlaridan   or^ri   shuki, qozirgi o`zbek va uyg`ur tillarida gapda 

tutgan  o`rniga  qarab  qarakag  nomi  (xat  yozishdan    qochadi;    gap    axlokli  

bo`lishda),    infinitiv  (yozish    kerak,  kelishga  boshladi)  ma'nosida  ishlatiladi.  

Shuning uchun -(i)sh shakli qarakat   nomi   ba'zan   ot   (o`ynash,   urush,   o`qish,   

bildirish,   kurilish, ko`rinish) va ba'zan sifat (tanish odam, o`xshash narsa) o`rnida 

kelshpi mumkin. 

2.  Harakat nomining -

va boshqa kdpchoq tillariga  xos  bo`lib, o`zbek adabiy tilida  -(i)sh  orqali  yasalgan 

shaklga nisbatan kam ko`llaniladi. 

Harakat  nomining  -uG`v  shakli  tarixiy  jiqatdan  juda  qadimgidir.  Turkiy 

tillarga  oid  adabiyotlarda  ko`rsatilishicha,  -uG`v  affiksining  fonetik  taraqk>1yoti 

kuyidagicha bo`lgai: -(y)g, -(i)g, -g`u, -gu -uv -uu -u (10:71). 

Masalan, o`zbek tilida  yozuv, o`kuv; qozoq tilida jazu, oku: qoraqalpoqtilida 

jazmu, oqmu; qirg`iztilida jazuu, okuu kabilar. 

Harakat  nomining  ~(U)V  shaklida  qam  -mok,  orkali  yasalgan  shaklga 

nisbatan  otlik  belgisi  kuchli.  Shuning  uchun  ularni  ot  o`rnida  kelishiki  uchratish 

mumkin: saylov, tergov, o`lchov, siylov, yaylov kabi. Hozirgi qozoq, qoraqalpoqva 

qirg`iz  tillarida  sifat  o`rnida  kelishi  x,am  mumkin.  Masalan,  qozoq  tilida  maqtau 

soz, qirau korpe, takau auel - yaqin ovul; qoraqalpoqtilida maqtau soz, qirau korpe, 

takau auil. 



3  HrzirGI  turkiy  tillarda  x,arakat  nomining  -gu,  -g`u,  -ku,  ku,  -gi  orqali 

yasalgan shakli kam darajada bo`lsa xam o`zbek, uyg`ur, qozok^ qoraqalpoq, tatar, 

boshqird  tillarida  ishlatiladi.  Masalan.  uyg`ur  tilida  alg`u,  bashlig`u,  tapku, 

ishlig`u;  o`zbek  tilida  ketchi,  ko`rsatchi.  ko`rchi,  qozoqtilida  alg`m,  bastag`m, 

tapqm, ketku; qoraqalpoqtilida alg`i, gapq!. islegi, ketki kabilar. 

4. X,arakat nomining -moq orqali yasalgan shakli ozarbayjon, gurk. turkman, 

o`zbek,  uyg`ur,  qozoq,  qoraqalpoq  va  gagauz  tillarida  maqsuldor  ishlatiladi. 

Hozirgi  turkiy  tillarda  harakat  nomining  bu  shakli  o`zining  morfologik  xususiyati 

jiqatidan qar xil. Masalan, o`zbek, uyg`ur, qozoq tillarida bu shakl bilan yasalg`an 

qarakat  nomlari  ko`plik.  '^galik,  kelishik  ko`shimchalari  bilan  ishlatilsa, 

ozarbayjon, turk tillarida faqat kelishik ko`shimchalari bilangina uchraydi. 

Hozirgi  o`zbek  tilida  x,arakat  nomining  bu  shakli  fe'l  o`zagiga  -moq  tarzida 

ko`shiladi:  olmoq,  kelmoq.  Boshqa turkiy tillarda u  har xil fonetik variantlarga 

ega.  Masalan,  uyg`ur  tilida  almak,  kelmek;  qozoq  tilida  almak,  kelmek;  ketpek, 

sezbek;  qoraqdlpoq  ti  sha  almak,  aytpak,  jazbak,  kelmek,  ketpek,  jetkizbek  kabi. 

Lekin  xrzi  gi  ko`miq,  turk  va  qrim-tatar  tillarida  bu  shakl  -ma  bo`lishsiz  affiksi 

shlan ishlatiladi: satmaq-satmamaq, yatmaq-yatmamaq kabi. 

Tatar  va  boshqird  tillarida  harakat  nomining  -!  ->ga,  -erga  shakllari  mavjud: 

yaz'rga, alrga kabi. 

Chuvash  tilida  infinitivning  kelasi  zamon  sha;  1I  -as,  -es  affiksi  bilan 

yasaladi: Piren men t'vas? Nima qilishimiz ker k? 

Ba'zi  turkiy  tillarda  maqsadli  infinitivni  g  -gali  shakli  bor.  Masalan,  o`zbek 

tilida:  Suv  ichgali  chiqib  ketdi.  Qozoqtilida:  Soyleskele  keldem.  Uyg`ur  tilida: 

Korgili  keldim.  Kdfg`iz  tilida:  -gali  shakli  o`rnida  -gani  ko`llaniladi:  oqugani 

keldim kabi. 

Hozirgi turkiy tillar harakat nomining -ganlik, -diganlik, -yotganlik, -(a)jaklik, 

-(a)rlik, -maslik, -(i)shlik, -moqpik kabi murakkab shakllari qam uchraydi. 

Xullas,  qarakat  nomi  shakllarining  -ganlik,  -yotganlik,  -diganlik,  -(a)jaklik 

affikslari  orqali  yasalganlari  zamon  ma'nosiga  ega  bo`lishlari  bilan  harakat 

nomining  -iG`sh,  -(u)v,  -moq,  -moqpik,  -(i)shlik,  -maslik  affikslari  yordami  bilan 

yasalgan shakllaridan farqyaanadilar. 

 

 




Yüklə 389,5 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   27




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə