V a I i m a t o V a. A. I i. I i o I i o j o n o V

^kk ~
/
E-,b,
bunda 
Etf —
10 — C dan yuqori b o ‘lgan haqiqiy sam arali 
harorat yig‘indisi;
Etb —
bazaviy samarali harorat yigindisi (2450).
T uproq un um dorligini belgilaydigan kom pleks xususiyatlar 
orasida uning m exanik tarkibi ham m uhim o 'rin egallaydi. Yengil 
va o ‘rta qum oqli tuproqlar u n u m d o r tuproqlar qatoriga kiradi.
T u p ro q unu m dorligini pasaytiruvchi om illar qatoriga suv 
ham da sham ol ta ’siridan yem irilsh (eroziya) ham kiradi.
M a’lum ki, oxirgi yillarda sug'orish maqsadlari uch un xilm a- 
xil darajali gipslangan katta m aydonlar o ‘zlashtirildi va qishloq 
xo'jalik oborotiga kiritildi.
G ips esa yerning m eliorativ holatini yom onlashtiradi ham da 
tu p ro q unum dorligini pasaytiradi. B onitet ballarini aniqlashda 
boshqa ko'rsatkichlar qatori alohida tuproq turlarida gips gorizon- 
tining joylashishi va gips m iqdoriga nisbatan ham pasaytiruvchi 
koeffitsiyentlar qo'llaniladi.
K onkret tup ro qn ing b o n itet bali asosiy xususiyati b o 'y ich a 
tuproq xiliga berilgan ballga xilm a-xil tuzatm a koeffitsiyentlarini 
ko'paytirish y o ‘li bilan aniqlanadi, y a’ni:
Bk = B r
Kx - K 2 - K 3 . . . K ,
B un da: 
-
asosiy sh k ala b o 'y ic h a tu p ro q n in g b o n ite t 
bali;
K2 Ky .. Kn -
tuzatm a koeffitsiyentlar.
X o'jalikning sug'oriladigan ekin m aydonlari bonitet bali tuproq 
qatlam ini tashkil qiluvchi xilm a-xil tuproq xillari bonitet ballarini 
o 'rta c h a keltirilgan qiym ati tariqasida aniqlanadiki, y a’ni:
D
—
P \
+
^ 2
# 2 + ^ 3 ^ 3
+ — P n B n
bunda: 
Bx B2... —
tu pro q xillarining bonitet bali;
62

---

P ,P 2... — shu tu p ro q xillarining m aydoni, ga.
S ug‘oriladigan tu p ro q larn in g b o nitirov ka shkalasidagi sifat 
bahosi u larn in g genetik m ansubligi, sug‘orish davri va m ad a- 
niylashganlik darajalariga nisbatan bonitet ballarida aks ettirilgan.
S h k alad a b u n d a n ta sh q a ri, tu p ro q n in g gum us zaxirasi va 
o ‘simlik ozuqa elementlari bilan ta ’minlanganligi, singdirish sig‘imi, 
fizik xususiyatlari va biologik faolligi integral tarzda hisobga olingan. 
0 ‘zlash tirish davriga q arab su g ‘o rilad ig an tu p ro q la rn in g x u ­
susiyatlari ham tubdan o ‘zgaradi. M asalan, eng qadim dan sug‘orilib 
kelinayotgan tup ro qlar bazis tu proq lar bo'lib, barcha xususiyatlari 
b o ‘yicha u n u m d o r hisoblanadi.
0 ‘zbekistonda sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shkalasi 
m a d a n iy la s h is h b o ‘y ic h a p a s t, o ‘rta c h a va y u q o ri tu rla rg a
b o ‘lingan.
0 ‘zbekistonda sug‘oriladigan tuproqlarning bonitirovka shkalasi 
m adaniylashish b o ‘yicha past, o ‘rtacha va yuqori turlarga b o ‘lin- 
gan. C hirin d i zaxirasi va fosforning h arak atlan uv ch i b irik m a- 
larining ozligi, biologik ja ra y o n n in g sustligi, tu p ro q n in g p ast 
darajada m adaniylashganligidan dalolat beradi.
Y uqori darajada m adaniylashgan tu p ro q lar, asosan, yuqori 
agrotexnik, tizim li tarzda yuqori darajada m ineral va oiganik o ‘g ‘it- 
lardan foydalanish h am da shunga mos holda azot va fosforning 
harakatlanuvchi birikm alari bilan yuqori darajada ta ’m inlanganligi, 
shu tariq a chirindiga boyitilishi sharoitida shakllangan.
4-jadvalda sug'oriladigan m aydonlarning bonitirovka shkalasi 
keltirilgan.
U shbu jadval qulay sharoitda yetilgan, y a ’ni sh o ‘rlanm agan 
va eroziyaga uchram agan, m exanik tarkibi va yerosti qatlam ining 
sizot suvlarining o ‘tkazuvchanligi yaxshi b o 'lg an tu p ro q larn in g
sifati to ‘g ‘risida tasaw u rg a ega b o 'lish im konini beradi.
T uproq unum dorligini belgilaydigan m ajm uaning xususiyatlari 
orasida uning m exanik tarkibi ham m uhim o ‘rin egallaydi. Yengil 
va o ‘rta qum oqli tu p ro q lar u n u m d o r tu proq lar qatoriga kiradi. 
U lar ishlov berishga qulay, yaxshi suv-fizik xususiyatlarga ega. 
M ayda va yirik tosh aralashm alari sug‘oriladigan tuproqlarning 
sifatini yom onlashtiradi.