Water problems: science and technology

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Ədəbiyyat siyahısı:
1. Климентов П.П., Богданов Г.Я. Общая гидрогеология. М., «Невра», 1977,
357 с.
2. Лукашевич С.И., Страхов В.А., Гидрогеологический очерк долины верхней
Куры, Матер. к общей схеме использов. водных ресурсов Кура-Араксин-
ского бассейна. Вып. 5, 1933.
3. Потетенко О.В.  и др. Подземная гидравлика. Харьков, НТУ «ХПИ» 2008.
4. Rəsulov C.Ö. “Mühəndis geologiyası və hidrogeologiya”, Bakı., “Maarif nəşriyy-
atı”, 1991, 34 səh.
5. Сулейманов Д.М. Вопросы физико-геологических явлений на берегах Мин-
гечаурского водохранилища, Баку-1961, 144 стр.
Babayev N.İ., Rzayev R.T. Mingəçevir su anbarı sahil -
lərində yeraltı suların hidrogeoloji parametrlərinin...
71
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR

---

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
UOT  621.311.22
72
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
Giriş
Çaylararası hissələrdə yeraltı suların sərfinin, laylarda suyun səviyyəsinin qalxıb-
düşməsinin, əraziyə düşən yağıntının infiltrasiyasının, depressiya əyrisinin vəziyyə-
tinin  təyini,  bu  hissədə  yerləşən  yeraltı  suqəbuledici  qurğuların  debitinin
hesablanması, iş rejiminin təşkili baxımından əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatda istifadə edilən materiallar və metodika
Tədqiqat işinin yerinə yetirilməsində Dyupyunun qrunt suyu axını tənliyindən
və yeraltı suların dinamikasına aid materiallardan istifadə olunmuşdur. 
Tədqiqatın şərhi
Çaylararası hissələrdə infiltrasiya sərfi nəzərə alınmadıqda qrunt sularının layın
vahid enindən keçən sərfi Dyupyunun aşağıdakı tənliyindən təyin olunur.
(1)
burada, k - filtrasiya əmsalıdır, m/san; h - pyezometrik basqıdır, m; dh/dx çay-
lararası məsafədə basqının axın boyu dəyişməsidir (maillikdir).
(Səh. 72-76)
ÇAYLARARASI HİSSƏLƏRDƏ YERALTI 
SULARIN SƏRFİNİN ƏRAZİYƏ DÜŞƏN
YAĞINTILARIN İNFİLTRASİYASI NƏZƏRƏ
ALINMAQLA TƏYİNİ
Əhmədov F.Ş.
1
,  Əyyubov İ.A.
2
1
“Azərsu” ASC, “Sukanal” ET və Lİ, [e-mail]
2
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, Hidrometeorologiya ETİ, [e-mail]
Abstract. The article is devoted to  defining groundwater flow considering infil-
tration.
Açar sözlər: çaylararası hissələr, infiltrasiya sərfi, qrunt suları, yağıntıların
hündürlüyü, layın vahid enindən keçən sərfi, pyezometrik basqı, axın, suayrıcı xətt,
depressiya əyrisi, suyun səviyyəsi.

---

İnfiltrasiya sərfi nəzərə alınmaqla M kəsiyindən keçən qrunt suyu axınının sərfi
aşağıdakı kimi təyin olunur (şəkil 1).
(2)
burada, q
1
– solda yerləşən çayın başlanğıc kəsiyində qrunt suyu axınının sərfidir;
W – atmosfer yağıntılarının infiltrasiya sərfi olub, qrunt suları səthinə ərazinin vahid
güzgü səthindən vahid zamanda süzülən suyun sərfidir, belə təyin olunur:
Şəkil 1. Yağıntıların infiltrasiyası nəzərə alınmaqla çaylararası hissədə
depressiya əyrisi
(3)
Burada, F - çaylar arası ərazinin güzgü səthidir; V - səthə düşən suyun həcmidir.
(4)
təyin olunur; h
y
- ərazinin güzgü səthində t - müddətində yaranan yağıntının hündür-
lüyüdür, m.
Bunu (3) ifadəsində yerinə yazsaq alarıq: 
(5)
Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, W - vahid zamanda ərazinin vahid
güzgü səthinə düşən yağıntının hündürlüyüdür, m. Bunu (2) tənliyində yerinə yazsaq
alarıq:
SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Əhmədov F.Ş.,  Əyyubov İ.A. Çaylararası hissələrdə 
yeraltı suların sərfinin əraziyə düşən yağintıların...
73
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR

---

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
Əhmədov F.Ş.,  Əyyubov İ.A. Çaylararası hissələrdə 
yeraltı suların sərfinin əraziyə düşən yağintıların...
74
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR
(6)
Bu tənliyi dəyişənlərə ayırmaqla x=0, h=h
1
; x=x, h=h
x
sərhəd  şərtlərinə görə
M - kəsiyinə qədər olan aralıqda inteqrallasaq alarıq: 
(7)
İnteqrallamadan aşağıdakı ifadə alınır:
(8)
Buradan
(9)
Çaylararası məsafənin x= 
??????
1-2 
, h
x
= h
2
olduğunu yuxarıda nəzərə alsaq aşağıdakı
ifadə alınar:
(10)
(10) ifadəsini (2) tənliyində yerinə yazsaq, çaylararası hissədə sukeçirməyən otu-
racaqlı üfüqi layın ixtiyarı kəsiyindən keçən qrunt sularının sərfini təyin edə bilərik:
(11)
Başlanğıc kəsikdə x=0 olduğu üçün:
(12)
son kəsikdə, x= 
??????
1-2
(13)
Əgər h
y
= 0 olarsa,
(14)
beləliklə, yağıntılar h
y
= 0 olarsa, çaylararası ərazidə yeraltı qrunt suyu axınının
hesabat formulası Dyupyu ifadəsinə çevrilir.

---

SU EHTİYATLARININ TƏDQİQİ VƏ İNTEQRASİYALI
İDARƏETMƏ PROBLEMLƏRİ
(11) tənliyindən göründüyü kimi, yağıntılar h
y
= 0; h
1
= h
2
olduqda qrunt suyu
axınının sərfi q
x
=0 alınır, qrunt sularının bir çaydan o birisinə doğru hərəkəti dayanır.
Bu halda depressiya əyrisi düz xətt olur. Lakin axın planda iki ölçülü olduğu
üçün, çaylararası hissədə sürətin kəsik müstəvisinə perpendikulyar toplananı yaranır
və qrunt suları ayırıcısı əmələ gəlir. İnfiltrasiya ilə əlaqədar suayrıcı yüksək olur.
Qrunt sularının çaylararası hissənin vahid enindən keçən suyun q
x
sərfi məlum
olduqda, ümumi sərf 
(15)
ifadəsindən təyin olunur. Burada, B qrunt layının sukeçən kəsiyinin enidir, m.
Çaylararası hissədə infiltrasiya nəzərə alınmaqla qrunt suyu axınının suayrıcı
xəttinin mümkün olan vəziyyətlərini təyin edək. Bu depressiya xətti tənliyindən is-
tifadə olunmaqla yerinə yetirilir.
Depressiya əyrisinin tənliyi aşağıdakı kimi çıxarılır. (8) tənliyini h
x
-ə görə həll
etsək alarıq:
(16)
(9) tənliyi x=L
1-2
olduqda aşağıdakı kimi alınır. 
(17)
(17) ifadəsini (16)-da nəzərə alsaq, depressiya əyrisinin tənliyini alarıq:
(18)
Depressiya əyrisinin başlanğıcdan h
x
= h
max
olan suayrıcıya qədər x məsafəsini
təyin edək.
Bunu təyin etmək üçün depressiya əyrisi tənliyinin 1-ci tərtib törəməsini 0-a
bərabər edək:
(19)
Buradan alarıq:
(20)
Əhmədov F.Ş.,  Əyyubov İ.A. Çaylararası hissələrdə 
yeraltı suların sərfinin əraziyə düşən yağintıların...
75
3/2016
SU PROBLEMLƏRİ: ELM VƏ TEXNOLOGİYALAR

---