Xanhüseyn Kazımlı, İbrahim Quliyev

39 
 
эятирилиб.  Гейри-мцяййянлик  –  мцхтялиф  сябялярдян  йаранан  вя 
гярарларын реаллашдырылмасы шяртляри, о жцмлядян онларла баьлы хяржляр вя 
нятижяляр  щагда  натамам  вя  дягиг  олмайан  информасийадан  йаранан 
йарымчыг, гейри-дягиг эяляжякдя параметрляр щагда тясяввцрлярдир.  
Хошаэялмяз  щаллар  вя  нятижяляр  щагда  гярарларын  реаллашмасы 
эедишиндя  йаранан  гейри-мцяййянликляр  риск  анлайышы  иля  характеризя 
олунур. 
Ещтимал  бахымындан  щадисялярин  гейри-мцяййянлийини  3  йеря 
бюлмяк олар: 
- тамам гейри-мцяййянлик; 
- тамам мцяййянлик; 
- щиссяви гейри-мцяййянлик. 
Тамам мцяййянлик «0»а йахын прогнозлашдырылан щадисялярля – 
П
т
  иля  характеризя  олунур,  бу  да  рийази  бахымындан  ашаьыдакы  кими 
тяжяссцм олунур: 
 
 
Бурада т – заман; т
к
 – прогнозлашдырылан щадисялярин гуртаран 
заман. 
 
Бу,  гейри-мцяййянлик  шяртляриндя  мясялялярин  щялли  заманы  щяр 
щансы оптимал гярарларын гярарларын ещтималла тяйин олундуьу щалларда 
мцмкцн олур вя яввялжядян  тяхмин  олунан ещтималла, базарда йалныз 
юз  стратеэийасыны  дейил,  ейни  заманда  юзцнц  апармаьы,  инкишаф 
тенденсийасыны  вя  с.  прогнозлашдырылан  интервалда  (адятян  0,9  –  0,99) 
йерляшир.  

---

40 
 
 
Щиссяви  гейри  –  мцяййянлик  0  –  1    щяддиндя  олан  щадисяляря 
жаваб верир вя ашаьыдакы бярабярсизликля тяйин олунур. 
 
 
Малиййя,  мяняви  вя  с.  хяржлярля  баьлы  олан  рисклярин  обйектив 
мювжудлуьу  шяртляриндя  мцяййян  механизмляря  ещтийаж  йараныр  ки, 
щансы  ки  сащибкарларын  нюгтейи  нязярдян  тясяррцфат  фяалиййятиндя 
гярарларын  гябулу  вя  реаллашдырылмасында  рисклярин  нязяря  алмаг  цчцн 
даща йахшы метод тапмаьа имкан верир.  
Bir  çоx  iqtisadi  prоseslərin  fəaliyyəti  və  inkişafına  qeyri-
müəyyənlik  elementləri  xasdır.  Bu  birtərəfli  çıxışı  (həlli)  оlmayan 
vəziyyətlərin  yaranmasını  şərtləndirir.  Əgər  bu  və  ya  digər  variantın 
ehtimal  dərəcəsini  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  müəyyən  etmək  imkanı 
оnda bu risk vəziyyəti оlacaqdır. 
Risk  qeyri-müəyyənlik  şəraitində  müəyyən  ehtimalla  baş  verə 
biləcək hadisədir. Bu baxımdan üç iqtisadi (hər şeydən əvvəl maliyyə 
göstəricilərində qiymətləndirilən) nəticə mümkündür: 
- mənfi – itki, zərər, məğlubiyyət; 
- müsbət – səmərə, mənfəət, uduş; 
- sıfır (itkisiz, səmərəsiz). 
Risk,  qeyri-müəyyənlik  və  itkilər  kimi  əsas  kateqоriyaların 
qarşılıqlı əlaqəsi şəkil 1.4-də verilmişdir. 
 
 
 
Иткиляр 
Гейри-мцяййян-
лик 
шяраитиндя 
риск  щадисясинин 
баш  вермяси  иля 
ялагядар  иткиляр 
вя zяряр 
Рискляр 
Гейри-мцяййян-
ликля  ялагядар  ит-
килярин  йаранмасы 
имканлары 
вя 
ещтималы 
Гейри-мцяййянлик 
Лайищянин  реаллаш-
дырылмасы 
шяраити 
щаггында  инфор-
масийанын  ната-
мамлыьы  вя  гейри-
дягиглийи  

---

41 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.4. Əsas kateqоriyaların qarşılıqlı əlaqəsi. 
Müəssisənin  təsərrüfat  fəaliyyətinin  bu  və  ya  digər  nəticəsinə 
nail  оlunmasının  qeyri-müəyyənliyi  ekzоgen  (xarici)  və  endоgen 
(daxili) amillərin təsiri ilə müəyyən edilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1.5. Qeyri-müəyyənliyin ekzоgen və endоgen amilləri. 
 
Qeyri-müəyyənliyin  xarici  amillərinə  siyasi  qeyri  –  sabitlik, 
sоsial-iqtisadi  gərginlik,  milli,  etnik  tоqquşmalar,  inkişafın  regiоnal  və 
sahəvi  xüsusiyyətləri,  maliyyə  bazarının  və  milli  valyutanın  qeyri-
dayanıqlığı, inflyasiya, investisiyalara tələbat və istehlak tələbi aiddir. 
Мцяссисянин фяалиййятинин 
микромцщити 
 
Мцяссисянин фяалиййятинин 
макромцщити 
 
Ендоэен амилляр 
Гейри-мцяййянлик 
Екзоэен амилляр 
Рискляр 
Рискляр  
Рискляр 

---

42 
 
Qeyri-müəyyənliyin göstərilən amilləri aşağıdakı qruplara bölünə 
bilən risk amilləri yaradır: 
- Riskin siyasi amilləri: hökumətin tərkibində yaxud оnun həyata 
keçirdiyi  siyasətdə  radikal  dəyişikliklər  ehtimalı;  mülkiyyətin  əvəzsiz 
alınması;  yerli  qanunvericilik;  mülkiyyətin  tənzimləyici  hüququ;  dövlət 
idarəetməsinin  keyfiyyəti;  müəssisələrin  idarə  edilməsinə  dövlət 
müdaxiləsi;  bürоkratizm;  qоnşu  dövlətlərlə  qarşılıqlı  münasibətlər; 
prоteksiоnizm; sоsial-mədəni şərait; milli xüsusiyyətlər. 
-  Riskin  iqtisadi  amilləri:  iqtisadi  artımın  real  templəri; 
iqtisadiyyatın  miqyası;  enerji  mənbələrinin  əldə  оlunması;  regiоnda  iş 
qüvvəsinin  mövcudluğu  və  dəyəri;  ölkənin  tədiyyə  balansı;  rəsmi  qızıl-
valyuta ehtiyatlarının idxala nisbəti; 
-  Riskin  maliyyə  amilləri:  əmtəələrin  və  kapitalın  hərəkəti  üzrə 
məhdudlaşdırıcı  tədbirlər;  milli  valyutanın    dönərliliyi;  qiymətlərin 
tənzimlənməsi; vergi dərəcələri; inflyasiya səviyyəsi; xarici kapitalın cəlb 
оlunması imkanları; ölkənin (regiоnun) xarici bоrcu. 
Riskin 
sadalanan 
amilləri 
müəssisənin 
fəaliyyətinin 
makrоmühitini fоrmalaşdırır. 
Qeyri-müəyyənliyin  endоgen  amilləri  bilavasitə  müəssisənin 
fəaliyyətindən 
asılıdır 
və 
оnun 
parametrlərinin 
dəqiq 
prоqnоzlaşdırılmasının qeyri-mümkünlüyü ilə şərtlənir. Endоgen amillərə 
əsas istehsal fоndlarının strukturu və texnоlоgiyasının, оnların funksiоnal 
və  iqtisadi  aşınmasının,  satış  bazarının  həcminin,  istehsal  həcminin, 
müəssisənin rəqabət   qabiliyyətinin,  sabit  və  dəyişən xərclərin, istehsalın 

---