Yeni azərbaycan partiyasi gəNCƏ ŞƏHƏr təŞKİlati y u s if o V m ü b a r iZ İm r a n o ğ L u
Yüklə 0,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1 Məlumatlar Azərbaycan tarixi. («Müəllim» nəşriyyatr, Bakı, 2005) adlı kitabdan götürülmüşdür. Bax: səh. 256-260.
və müstəqillik, azad cəmiyyət yaratmaq ideyaları yaşamışdır. Azərbaycan məkanında tarixən baş verən münaqişələrin və digər sosial - siyasi hadisələrin nəticəsində parçalanmaların baş verməsi insanları pərakəndə salmışdır. Zaman - zaman bu pərakəndə lik əhval - ruhiyyələrdə və ictimai baxışlarda yadlaş- malara səbəb olsa da milli xarakterlərdə ictimai tə fəkkürlə bağlı təsirlər yaşamaqda davam etmişdir. Bunlar başlıca olaraq, milli - etnik adət - ənənələr dən, əxlaqi - etik normalardan, ən başlıcası isə azad lıq və müstəqillik ideyalarından ibarətdir. Tarixən baş vermiş parçalanmalara, separitzmə məruz qalmış yer lərdə yaşayan əhalinin tərkibinə və sayma baxmaya raq hansı məkanda ictimai təfəkkür daha çevik olmuşsa, orada ictimai şüur da fə a l olmuşdur. Yəni ki, belə məkanda insanların ictimai və milli şüurunu başqa, yad təsirlər, azərbaycançılığa uyğun gəlməyən ideyalar üstələyə bilməmişdir. Ona görə də məhz ictimai şüurun milli xarakterinin daha güclü, daha canlı olduğu bir məkanda əlverişli tarixi şərait yarandıqda həmin ideyaların həyata keçirilməsi reallaşa bilmişdir. Əlbəttə ki, bundan ötrü təkcə əlverişli tarixi şəraitin özü kifayət etmir. Belə bir şəraitin reallığa çevrilməsi üçün tarixi şəxsiyyət amili mühüm və aparıcı yer tutur. Şəxsiyyət amili, lider amili ona görə aparıcıdır ki, əvvəla, münbit tarixi şəraitdən istifadə edib xalqı mütəşəkkil etmək lazımdır. Xalqın mütəşəkkiliyi qələbənin astanası 58
və daha sonra cəmiyyəti iqtisadi, siyasi, ideoloji cəhətdən möhkəmləndirmək kimi vacib proseslərin həyata keçirilməsinə çalışmaq başlıca şərtdir. Azərbaycanın tarixində cəmiyyətin ictimai şüuruna təsir edən ən mühüm hadisələrdən biri 1828- ci il İran - Rusiya müqaviləsinin nəticəsində ölkənin iki hissəyə bölünməsi olmuşdur. Belə ki, məsələn, tarixlər boyu saysız hesabsız sosial - siyasi hadisələrlə, üsyan və iğtişaşlarla, qarşıdurma və münaqişələrlə üzləşmiş Azərbaycan cəmiyyətində həmin hadisələrin nəticəsi olaraq azad, müstəqil, suveren bir
dövlət yaratmaq ideyası həyata
keçirilməmişdir. Mövcud olan dövlətçilik qurumları isə müstəqil sayılsa da onlar cəmiyyətdə milli şüuru formalaşdıra bilməmişlər. Nəticədə hakimiyyətin ideologiyası Azərbaycanın milli marqlarına uyğun gəlməmişdir. Başqa sözlə, belə dövlətçilik qurumları milli Azərbaycan dövlətçiliyinə çevrilə bilməmişdir. Məsələn, Azərbaycan tarixində ən uzun ömürlü olan Səfəvilər dövləti (237 il) milli Azərbaycan dövlətinə çevrilə bilməmişdir. Ona görə də bu dövlətçiliyin adı tarixdə Azərbaycanla yox, sülalə adı ilə (sülalənin banisi Şeyx Səfinin adı ilə) qalmışdır. 1828-ci il hadisələrindən sonra Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi İranın ərazisində qalmışdır. Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Xoy, Mərənd, Səlmas, Miyanə, Qəzvin, Maku, Zəncan, Urmiya, Ərdəbil, 59
Sərab, Xalxal, Marağa, Binab, Astara və s. kimi şəhərləri və digər iri yaşayış məskənləri ictimai - siyasi hadisələrin meydanına çevrilmişdir. Bütün bunlar isə Cənubi Azərbaycanda ictimai şüuru çevikləşdirmiş və fəallaşdırmışdır. Nəticə bu oldu ki, XIX əsrin sonlarında Cənubi Azərbaycanda imperia lizmə qarşı xalq kütlələrinin geniş çıxışları başlandı. Bu mübarizə 1890-cı illərdən Nəsrəddin şahın ölkə də yaratığı ictimai ədalətsizliyə qarşı baş qaldırmış dır. Xalq arasında ictimai - siyasi və milli şüurun oyanması çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Nəha yət, 1905-ci ildə Cənubi Azərbaycanda «Məşrutə in qilabı» (konstitusiyalı demokratik təsisat) baş verdi. Həmin dövrdə Cənubi Azərbaycanda İramn başqa ra yonlarına nisbətən sosial ziddiyyətlər və siyasi vəziy yət daha gərgin idi. Xalq ədalətli quruluş yaradılma sını tələb edirdi. Hərəkatın başında «Sərdari milli» (millətin başçısı) adlandırılan Səttar xan, «Salari milli» (millətin sərkərdəsi) adlandırılan Bağır xan dururdu. Lakin bu hərəkat yatırıldı və «Məşrutə inqilabına» son qoyuldu. Bununla belə, bu dövrdə həyata keçirilən repressiyalar xalqın ictimai şüurunun oyanışına əks təsir göstərə bilmədi. 1917-ci il fevralın 27-də Rusiyada qalib gəlmiş burjua - demok ratik inqilabı Cənubi Azərbaycanda milli azadlıq və demokratik hərəkata da öz təsirini göstərdi. Cənubi Azərbaycanda əhalinin çıxışlarına İran Demokratik Partiyasının (İDP) əyalət komitəsi istiqamət verirdi. 60 Əyalət komsitəsinin rəhbəri Şeyx Məhəmməd Xiyabani idi. 1917-ci il aprelin 9-da İDP əyalət komi təsinin orqanı «Təcəddüd» («Yeniləşmə») qəzeti çap olunmağa başladı. 1917-ci il avqustun 24-də Təbrizdə İDP-nin Azərbaycan əyalət komitəsinin konfransında Azərbaycan Demokratik Firqəsi (ADF) müstəqil elan olundu. ADF-nin Mrəkəzi Komitəsi və onun rəhbəri Şeyx Məhəmməd Xiyabani seçildi. 1918-ci ilin fev ralında ADF-nin Bakı təşkilatı yarandı. Bu təşkilat Cənubi Azərbaycan əhalisini azadlıq mübarizəsinə çağıran «Azərbaycan» qəzetini nəşr etdi. 1920-ci il aprelin 7-də ADF silahlı üsyan planı hazırladı. Üsyan baş tutdu və qələbə ilə nəticələndi. 1920-ci il iyunun 23-də mvəqqəti icra hakimiyyəti orqanı əsasında Milli hökumət yaradıldı. Azərbaycan «Azadistan» adlandırıldı. Xiyabani sədr seçildi. 1920-ci il sentyarbrın 12-də əksinqilabi qüvvə lər Təbrizə hücum etdi. Əksinqilabçılar sentyabrın 14-də «Təcəddüd» qəzetinin readksiyasını dağıtdılar. Xiyabani vəhşicəsinə öldürüldü. Üsyan yatırlıd. De mokratlar 5 ay hakimiyyətdə oldular.1 Bu Azərbay can xalqının ictimai ədalətsizliyə, özbaşınalığa, daxili irticaya qarşı qəzəb və nifrətinin sonu deyildi. Şimali Azərbaycanda da həmin dövrlər ərzində azadlıq və müsətəqillik uğrunda mübarizə gedirdi. 1 Məlumatlar Azərbaycan tarixi. («Müəllim» nəşriyyatr, Bakı, 2005) adlı kitabdan götürülmüşdür. Bax: səh. 256-260. 61
Yüklə 0,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|