Yeni ekoloji tehlukesiz prosesler-2

 
102
komponentlərə ayırmışlar ki, ondan da öz növbəsində  sabunlaşan və sabunlaşmayan 
məhsullar  almışlar.  Kub  qalıgının  turşu  ədədinin  azalması  onun  əsasında  alınan 
bərkidicinin  möhkəmliyinin  artmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  əsasən  kub  qalıgında 
qətranlı  birləşmələrin  artıq  olması  ilə  əlaqıdardır.  Əksinə,  kub  qalıgının  tərkibində 
qətransız birləşmələrin artıq olması onun turşu ədədinin azalmasına səbəb olur ki, bu 
da  onun  əsasında  alınan  bərkidicinin  möhkəmliyi  azaldır.  Sabunlaşan  maddələrdən 
alınan  bərkidicilərin  möhkəmliyi  qətranlı  və  qətransız  birləşmələrdən  təşkil  olunan 
bərkidicilərin möhkəmliyindəm aşagı olur. 
       Turşu  ədədi  70-100  mq  KOH/q  olan  kub  qalıgından  yol  tikintisi  üçün  bitum 
emulsiyalarının  hazırlanmasında  emulqator  kimi  istifadə  olunur.  C
18
-C
23 
tərkibli 
sintetik  yağ  turşuları  fraksiyası    sürtkü  materiallarının  alınmasında  istifadə  olunur. 
C
18
-C
23 
tərkibli  kub  qalığı  yüksəkparafinli  neftlərin  depressatorunun  istehsalı 
prosesində  tətbiq  olunan  ali  yag  spirtlərinin  alınmasında  istifadə  oluna  bilər.  Kub 
turşuları əsasında alınan ali yağ spirtlərinə olan tələblər aşağıda göstərilmişdir:  
Funksional ədədi, mq KOH/qr: turşu – 0,3 ; efir – 2,0; hidroksil 150 -165; karbonil – 
1,0;  yod  ədədi,  qr  I
2
/100  qr.  –  1,0-2,0;  spirtlərin  tərkibi  küt.%  -i  ilə  :  C
18 
–  tərkibli 
sintetik yağ spirtləri -  10%; C
18 
– 65%;  
          Kub qalıgından alınan  C
20
-C
25 
tərkibli sintetik yag turşularının vinil efirlərinin 
sintezi də mümkün olmuşdur. Kub qalıgının ayrılması metanol və ya aseton vasitəsilə, 
30
0
C temperaturda, kub qalığı : həlledici nisbətinin 1:4 qiymətində, ekstraksiya yolu 
ilə  həyata  keçirirlər.  Bu  halda  alınan  birləşmə  orta  distillatlı  karbohidrogen 
yanacaqlarında qoruyucu aşqar kimi istifadə oluna bilər.  
 
 
 
 
 
 

---

 
103
IV. Sintez qaz və onun əsasında məhsul istehsalı 
 
4.1. Sintez qaz istehsal
 
 
 
Neft  xammalları  resurslarının  məhdud olması  alternativ  xammallardan istifadə 
etməklə əsas üzvi sintez proseslərinin işlənib hazırlanmasını stimullaşdırır. Alternativ 
xammal  növlərinə    təbii qaz və daş kömür  misal  ola bilər.  Kömürdən,  daha doğrusu 
kömürün  tərkibində  olan  karbondan  çoxtonnajlı  kimya  istehsalında  istifadə  etmək 
üçün onu kimyəvi aktiv və texnoloji rahat birləşmələrə çevirmək lazımdır. Hidrogen 
və CO qarışıgı belə xassələrə malikdir. Bir sıra neft kimya məhsullarının alınmasında 
istifadə olunan CO və H
2
 – nin müxtəlif nisbətlərdə olan qarışığına sintez qaz deyilir. 
Kömürün  qazlaşdırılması  onun  su  buxarı  və  oksigenlə  qarşılıqlı  təsiri  ilə  həyata 
keçirilir.  Bu  halda  sintez  qazın  tərkibində  CO
:
H
2
  –  nin  mol  nisbəti  1:1 -ə kimi  olur. 
Təbii qaz (və ya onun əsas hissəsini təşkil edən, metan) kimyəvi proseslərdə bilavasitə 
istifadə oluna bilər, lakin, o da, tərkibində CO
:
H
2
 – nin mol nisbəti 1:3- ə bərabər olan 
sintez  qaza  çevrilə  bilər.  Bunun  üçün    metan  və  su  buxarı    nikel  katalizatoru 
içərisindən  buraxılmaqla      konversiya  prosesinə  uğradılır.  Sintez  qazın  üçüncü 
mənbəyi ağır neft qalıqlarıdır ki, onların da natamam oksidləşməsi zamanı  sintez qaz  
alına  bilər.  Əvvəllər    sintez  qazı  yüksək  temperaturda  qızdırılmış  kömür  içərisindən 
su  buxarı  buraxmaqla  alırdılar.  Sonralar  karbohidrogenlərin  konversiyası  üsulu 
üstünlük  təşkil  etməyə  başladı.  Karbohidrogenlərin  konversiyası  həm  katalitik,  həm 
də  termiki  yolla  aparıla  bilər.  Karbohidrogenlərin  katalitik  konversiyası  AI
2
O
3 
 
üzərində  olan  nikel  katalizatorunun  iştirakı  ilə  karbohidrogenlərin  su  buxarıyla 
qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. 
            CH
4
   +   H
2
O                CO   + 3 H
2          
−∆
H
0
298
 = 206 kCoul/mol   ...(4.1) 
Metanın  konversiya  dərəcəsini  artırmaq  üçün  proses  800-900
0
C  –də  və  su  buxarının 
artıqlığı  şəraitində  aparılır.  Su  buxarı  və  metanın  həcm  nisbətləri  təxminən  4:1 
həddində götürülür.  Metanın konversiyası zamanı alınan qaz qarışığında H
2 
:
 CO– ya 
həcm nisbəti 3:1 həddindədir. Lakin üzvi sintez üçün istifadə edilən sintez qazda H
2 
:
 

---

 
104
CO  nisbəti 1:1  –dən (2,0
÷
2,3):1  həddində  olmalıdır. Odur ki, bu nisbəti  almaq  üçün 
konversiya  xammalı  kimi  ya  maye  karbohidrogenlər  ğötürülür,  ya  da  konversiya 
zamanı su buxarına CO
2
 əlavə olunur ki, o da karbohidrogeni konversiya edir : 
          
−
CH
2 
−
  +   H
2
O               CO   +   2 H
2         
                                       ...(4.2) 
            CH
4
   +    CO
2
                 2 CO   +  2 H
2 
, 
       
−∆
H
0
298
 = 247 kCoul/mol  ...(4.3) 
Karbohidrogenlərin  konversiyası  yüksək  endotermiki  olduğundan  prosesi  heterogen 
katalizatorla  doldurulmuş  borulu  sobalarda  aparırlar.  Bu  prosesin  əsas  çatışmayan 
cəhəti  yüksək  temperatura  davamlı  materialdan  hazırlanmış  borulardan  istifadə 
olunması  və  sobanın  faydalı  iş  əmsalının  az  olmasıdır.  Odur  ki,  konversiya  prosesi 
üçün daha perspektiv  üsul  yaradılmışdır. Bu halda endotermik  konversiya  reaksiyası 
ilə  yanaşı  konvertora  az  miqdarda    oksigen  verməklə  karbohidrogenlərin  bir 
hissəsinin ekzotermik yanma prosesini də həyata keçirirlər.  Bu üsul metanın parsial 
(qismən)  oksidləşməsinə  əsaslanır.  Burada  parsial  oksidləşmə  aparılır,  ona  görə  də 
prosesə verilən oksigenin miqdarı məhdud  götürülür. 
                     CH
4
  + 1/2 O
2
                 CO   + 2 H
2                        .............
(4.4) 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  konversiyaya  CH
4
  və  O
2
  1,0:0,55  həcm  nisbətində 
verilməlidir  ki,  partlayış  təhlükəsi  baş  verməsin.  Bu  proses  oksidləşdirici  və  ya 
avtotermiki  konversiya    da  adlanır  və  geniş  yayılmışdır.  Konvertorun  gövdəsi 
odadavamlı kərpiclə hörülmüşdür və soyuducu su köynəyinə  malikdir. Konvertorun 
yuxarı  hissəsində  olan  qarışdırıcıya  CH
4
  +  H
2
O  və  O
2
  +  H
2
O  qarışıqları  verilir. 
Metanın  yanması  konversiyaya  nəzərən  təxminən  10  dəfə  sürətlə  getdiyindən 
katalizatorun  yuxarı  qatlarında  temperatur  surətlə  maksimuma  (1100-1200
0
C)  çatır. 
Sobanın  çıxışında  temperatur  800-900
0
C  –yə  qədər  düşür.  Parsial  oksidləşmə 
metodundan adətən yüngül karbohidrogenlər və təbii qaz ehtiyatları olmadıqda, daha 
ağır  xammal  növlərinin  (naftadan  tutmuş  qalıq  yanacaq  fraksiyasina  qədər) 
konversiyası zamanı istifadə edirlər. Bu  üsulda yüksək temperatura davamlı borulara 
ehtiyac olmur və reaktorun konstruksiyası da sadə olur.
   

---