K ozelli kashfiyoti uning zam ondoshlariga ma’qul bo‘lmadi. N atijada, ixtiro
tez o rad a unutildi.
1876-yili Amerika tashkil topganligining 100 yiUigini mshonlash
m unosabati bilan Filadelfiyada o ‘tkazilgan ko‘rgazmada ixtirochi Grexem
Bell o ‘zi yaratgan «gapiruvchi telefon*ni namoyish etdi. 1890-yili birinchi
15 ta obunachi AQSH kongressida o ‘tkazilayotgan saylovlar haqidagi
axborotlarni tingladilar. Insonlam ing sim orqali birinchi muloqoti shu
tariqa kechdi. Ko‘rib turganim izdek, u ham eng boshidanoq axborot
tashish uchun xizmat qildi.
.
M atbuotdan farqli o ‘laroq rus olimlarining radio va televidenie
yaratilishidagi o ‘m i ancha yuqoridir. XIX asming 80-yillarida rus biologi
P I . Baxmetev va fransuz A ndrian di Payva bir-birlaridan xabarsiz,
m ustaqi! ravishda tasvirni alohida nuqtalar va belgilarga ajratish kerakligi
to ‘g‘risidagi fikrni ilgari surdilar. Mazkur fikr zamonaviy televideniening
fundam ental qonuniga aylandi. P.I.Baxmetev tom onidan televideniega oid
ishlab chiqilgan tizimga «telefotograf* deb nom berildi.
Boshqa
ixtirolar singan
televidenie
ham qaram a-qaishiltklam i
boshidan kechitxli. P.I.Baxm etev taklifini o ‘rganib chiqqan polshalik Pavel
N ipkov tasvirni aylanuvchan lappak orqali nuqtalarga b o ‘lish g'oyasini
ilgari surdi. Lappak aylana bo‘ylab (spiral) joylashgan teshikchalar
ko‘rinishini olishi kerak edi. Lappakda 1 kv mm. li 30 ta teshikcha borligi
va lappakning tez aylanishi natijasida kadr 30 qatorga b o iin ard i. «Nipkov
lappagi» nom ini oigan m azkur moslama (Nipkov u paytda hali talaba)
1884-yili patentlashtirilgan. Keyinchalik u o ‘z ixtirosi haqida unutib
yuboradi, lekin qizig'i shundaki, 1923-yUi, ya’ni oradan 40-yil o*tgach,
nogahon tashkil qilingan ko‘rgazmalardan birida o ‘z ixtirosi namoyish
etilayotganligining guvohi bo 'lib qoladi.
Fotoeffektning ochilishi fizika-kimyo fanida katta yutuq hisoblanadi.
Buni M D U professori A.G. Stoletov 1888—89-yillarda amalga oshiidi. Iqti-
dorli olim energiyaning bir turi (yorug'lik energiyasi)ni boshqa turga, y a m
elektr energiyasiga aylantirishga muvafTaq boidi. FotoefTekt hodisasi boshqa
ko‘pchilik ixtirolarda, xususan, kinoda ovozga asos bo‘lib xizmat qildi.
1900-yili Parijda elektr tokiga baglshlab o‘tkazilayotgan binnchi
xalqaro anjum anda Artilleriya akademiyasining elektrotexnika kafedrasi
o ‘qituvchisi, rus qo‘shinlari shtabs kapitani K. Perski (millati bulg‘or) o ‘z
nutqida ilk bor «televidenie» atamasini ishlatdi. Uning m a’nosi «uzoqni
ko‘rish*ni anglatardi.
.
. . .
1906-yili amerikalik olim Li de Forestning radiochirog i yordamida
radio va televidenie yutuqlarini birlashtirishga erishildi.
Peterburg texnologiya instituti professori Boris ^ Rozing ko'pincha
zam onaviy elektron televideniening asoschisi sifntida e ’tiro f etiladi. Umu-
m an olganda, shunday, lekin harakatchan tasvirni uzatish ustida ish bir
q an c h a mamlakatlarda baravariga davom etgan.
1907-ytli B. Rozing tasvirni uzatishda katod tm bkasini ishlatish
g'oyasini patentlashtirdi. K atod trubka, ya’ni, elektron nur trubkasining
o ‘zini angliyalik olim V. Kruks yaratgan boMib, keyinchalik nemis olimi K.
Braun tom onidan takomillashtirildi. Rozing kiritgan yangilik shundan
www.ziyouz.com kutubxonasi
iborat bo'ldiki, u elektr signaliarini yorug' nuqtalarga o ‘girish sxemasiga
katod trubkani (zamonaviy tushuncha bo‘yicha teleekranni) qo'shdi. N ur
katod trubkaning orqa de von, y a’ni ekran orqali harakat qilib, sekundning
har bo‘lagida ekranda bir kichik nuqtani yoritar edi. Lekin num ing harakat
tezligi 300000 kmg. sek. ekanligini hisobga olsak, nim a uchun ekranda bir
nuqtani emas, balki butun kadmi ko‘rayotganimiz tushunarli bo'ladi - nur
ekranning yorug'lik qaytaruvchi qoplamasi ustida ju d a katta tezlik*bilan
harakat qiladi. Yorug* nuqtalar bir-biriga q o ‘shilib, ko‘rinuvchi tasvirni
butunicha beradi.
B.
Rozing trubkasida katod nun — elektronlarning yo‘naltirilgan
oqimi asosiy xizmatni bajarar edi. Mazkur nur b o ‘lg‘usi tasviming go‘yo
elektron ifodasini o'zida aks ettiradi. Tasvirni fotoeflfekt yordamida suratga
olish yorug'lik signaliarini original talab qilgan jadallik va m e’yorda elektr
signallariga aylantirish imkonini beradi. 0 ‘zgartirilgan va shu yo'sinda
aw aldan programmalashtirilgan elektronlar oqim i (y a’ni, elektron nur)
masofaga uzatilar va katod trubkasida yana yorug‘lik energiyasiga
aylantirilar (ya’ni, chetki devorda aks etar) edi.
Bizning davrgacha deyarli o ‘zgarishsiz etib kelgan Rozing usuli
elektron televidenie zamonaviy tizimining asosini tashkil etadi. Shu tariqa
Rozing 1911-yil 9-m ayda tarixda birinchi marta tasvirni masofaga uzatdi.
Katod trubkasimng yon tomonida panjara tasviri-ikkita gorizontal va ikkita
vertikal chiziq paydo bo'ldi. Texnik vositalar va m ablag4 yetishmasligi ishni
ildamlashtirishga imkon bermadi. Shunday bo‘lsa-da, Rozing o ‘z kashfiyoti
uchun «18076 raqamli imtiyoz»ni oldi.
Amerikada m untazam radioeshittirishlar 1920-yildan, prezidentlik
saylovlari haqida «Key-Di-Key-Ey» radiostansiyasining efiiga reportaj
uzatishi bilan boshlandi.
1922-yilning noyabrida ingliz radiosining m untazam eshittirishlari
yo'lga qo‘yildi. Uni ingliz radioeshittirish kompaniyasi olib bordi. Mazkur
kompaniya 1927-yili Bi-Bi-Si deb o'zgartirildi va shu m ashhur nom bilan
m ana 70-yildan buyon faoliyat ko'rsatib kelmoqda.
1922-yilda Rossiyada bolsheviklaming bosh gazetasi—«ripa&aa»da
«Ovozli kinematograf va rus ixtirochisi* nomli m aqola bosilib, unda rus
muhandisi V. I. Kovalenkoning simlar hamda radio orqali tasvirni uzata
oladigan asbob yaratganligi qayd etib o'tilgan edi. «Davlat tajribaviy
elektrotexnika institutininng radio bo'limida tasvirni masofaga uzatish
bo‘yicha ish olib borilayapti», deb xabar berdi 1925-yilning 9-yanvarida
«Известия» gazetasi. Radio jamiyati ham SSSRda birinchi «radiokinema-
tograf»ni ochishni moljallayotganidan xabardor qildi. Yekaterinburgning
«Уралские рабочий», Tiflisning «Заря востока», Toshkentning «Правда
востока» gazetalari ham televidenie xususida m aqolalar berdilar. «Рабочая
газета» 1925-yi! ¡6-dekabrda rus fiziklarmmg 5-qurultoyida L. S. Termen
«Uzoq masofada ko‘rish» mavzusida nutq so‘z!adi va ekranda harakat-
lanayotgan jonli q o ‘l tasvirini namoyish etdi»1, degan m a’lumotni keltirdi.
1 Юрожкий АЯ. Телспиаение - поиски и решения. 2-каш ри, М.: «Искусспю»,
1983,с-24 - 25.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |