deb n o m beradi. Saboq olish u c h u n u yerga ch o r atrofdan o d am lar
d ary o d a y o q ib kela boshiaydi, xarajatlam i esa kutubxona sohibi o ‘z
g ard a n ig a oladi. X urosondan z iy o ra tch ilar karvoniga q o ‘shilib kelib qolgan
falak sh u n o s A bu M a ’shar al-B alx iy kutubxonaga kiradi-yu, haj qilishni
h am ta m o m a n u n u ta d i» 1.
0 ‘sh a davrlarda k u tu b x o n a lard a yoki xususiy bisotlarda q an ch alar
kitob saqlanganligi haqidagi m a ’lu m o tla r buning yaqqol dalili b o l a oladi.
Ju m la d a n , «Bag‘d o d h u k m d o rin in g osiy o ‘g‘lidan 967-yilda 17 m ing
jild la n g a n kitob m usodara etilganligi, Rayda vazir Abul Fazl ibn al-A m id
b iso tid a falsafa va adabiyotning b a rc h a sohalari va turli fanlar b o ‘yicha yuz
tu y a d a n o rtiq ro q kitob b o ‘lganligi, as-S ohib esa o ‘z xonadonida shariatga
o id 40 0 kajava kitob saqlaganligi, B ag'dod olim i al-B aykaniy k o ‘c h m o q ch i
b o 'lg a n id a kitoblari u ch u n 63 savat va 2 sandiq lozim bo'lganligi, al-
K azviniy B ag'dodga kitob ortilgan o ‘n tuya bilan kirib kelganligi2, haqida
va b o sh q a shunga o ‘xshash k o 'p la b m a’lum otlar bor. B ulam ing ham m asi,
alb atta, k ito b o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlarida keng miqyosdagi
o m m a v iy kom m unikatsiya vositasi b o ‘lganidan dalolat beradi.
A d am
M es X asrd a S harq va G ‘arbning m ashhur m adaniy
m ark azlarid ag i kitoblar m iqdori h aqida qiyosiy raqam larni keltiradi. U
xalifa al-A z iz (386—996)-yilda vafot etgan) kutubxonasi xususida sh unday
m a ’lu m o tla m i qayd etadi: «A ncha keyingi avlodlar lining kutubxonasidagi
k ito b lar m iq d o rin i biiishga qiziqdt, biroq raqam lar
160 va 120 m ing jild o ra lig 'id a edi. Ibn at-T uvayr aytishicha, kutub-
x o n an in g k ichik-kichik b o ‘lin m ala rid an h ar birining eshikchasiga zulfin va
q u lf o ‘rn atilg an b o ‘lgan, u yerda 200 m ingdan ortiq kitob saqlangan.
A yni o ‘sha vaqtlarda G ‘arb kutubxonalaridagi mavjud kitoblar haq i
dagi m a ’lu m o tlar shuni ko ‘rsatadiki, Konstansadagi jo m e ’ kutubxonasida
IX asrd a 350 jild , B eneditbeurendagi kutubxonada (1032-yilda) 100 d a n sal
o rtiq , B am bergdagi jo m e k u tubxonasida (1130-yilda) atigi 96 jild asar
b o 'lg a n » 3. S harq m am lakatlaridagi kutubxonalar shaxobchasi, katalogla-
rining tu z ilish tartibi, kitoblarni o lish , saqlash va hakozo haqidagi ko ‘plab
ta fsilo tla r bizgacha yetib kelgan.
K ito b la r k o 'p in c h a bevosita xonlar, am irlar va sultonlar, shuningdek,
tu rli ja m o a t majlislari va yig‘inlarining talablari b o ‘yicha yozilgan va
ta ijim a qilingan. M asalan, N arshaxiyiiing «Buxoro tarixi* asarining asl
nusxasi ara b tilida 943—9 4 4 -yillarda «go‘zal iboralar bilan» yozilgan edi.
1128-yilda esa u Abu N asr A h m ad al-Q uboviy tom onidan f^rs tiliga ta r-
jim a q ilin ad i. A sarda aytilishicha, «bandalarining k am tarini-'M uham m ad
ibn Z u fa r ibn U m a r bu ta ijim an i m aqtovlar va faxrlar egasi A bdulaziz ibn
a l-H a m id B u rh o n id d in A b d ulazizning oliy majlisi uchun qisqartirib bayon
qildi*4.
1 Mes A 0 ‘styi manba, 150-bet
2 0 ‘sha manba, 150-151-betIar.
3 Yoqub Hamadoniy. 0 ‘sha manba, 101-bet.
4 M en A O'sha manba, 150-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Til va adabiyot om m aviy k om m unikatsiya shakli sifatida xizm at
qilganligini isbotlovchi eslatm alar B gyhaqiyning «Tarixi M as’udiy» asarida
ham uchraydi. M asalan, bit lavhada a m ir M as’ud « barchani bir
chekkaroqqa o ‘tqazishga ishora q ildi va so ‘ngra nutq q ilm oqqa boshladi.
Bu hu k m d o r n u tq qilganda yorug‘ olam dagi odam lar b oshlaridan g o ‘yo
durlar yog'ilayotgandek va og‘izlariga sh a k a r solinayotgandek tu y u la r e d i» 1,
deyilgan. N otiqlik m ahorati Sharqda yuksak baholanganügi bois o ‘shanday
jim jim adorlik va rang-baranglik b ila n ta ’riflanar edi. B ayhaqiy ham
to ‘g ‘rid a n -to ’g ‘ri shunga ishora qiladi: «U shbu «tarix»da sh u n in g u ch u n
so ‘z durlarini tizdim ki, toki dunyo ho y u havaslari ila g ‘aflat uyqusida
yotganlar uyg‘ongaylar va har bir o d a m bugun va ertaga o ‘zi u c h u n foydali
b iror nim arsa qila olgay»2. Bu yerda kitobning tarbiyaviy aham iyatiga ham
e ’tibor berilgan.
X ulosa qilib aytish m um kinki, o ‘sha davrlarda o m m aviy k o m
m unikatsiya usuli bo‘lgan til va adabiyot xalqqa yanada y aqinroq,
hayotiyroq va dolzarbroq, ayni z a m o n talab-ehtiyojJariga javob berguvchi
b o ‘lgan. O lim lar har xi! tillarda va tur!i paytlarda yozm a m a ’lum otlar
orqali nazm yoki nasr uslubida asa rla r bitib, kitoblar tuzganlar. Y uqorida
tilga olingan yozm a kom m unikatsiya turlari bo ‘lmish farm o n , fath n o -
m alarda saltanatga daxldor xesh -aq ro b alar ahvoloti, boshqa voliylar va
azizlarning holatlari bayon qilingan b o 'lsa, og'zaki kom m unikatsiyaning
«ilm lar haqiqati aqliy va m avhum n a rsa la r nozikliklaridan, sirlar kashfiyoti
va ilohiy n u rlar balqishidan so'zlagan h am d a im tihon m aydonini kam olot
va am inlik suvoriylari bilan birga b alan d him m atga m unosib va o ‘tk ir
tabiat u ch u n yoqimli tarzda yaratgan*3. Bir paytning o 'z id a a q l bilan
ch u q u r flkrni talab etuvchi bu shakl qisqa vaqt ichida boshqa b ir tafakkur
to m o n id an qabul qilinib, o ‘sha z a h o ti o ‘z kuchini saqlagan h o ld a m uhim
aham iyatga m olik vositachilikni o m m av iy kom m unikatsiya ta rz id a am alga
oshiradi.
«Til qalam ga xitoban: «U shirin ch a sh m a d an , ya’n i, siyohdon ichidan
X izr yangüg' hayot suvini chiqarayotgan vaqtida dostonu h ik o y atlar asosini
ziyrak kishilar nazariga soddaroq b ir libosda jilvalantirsin, s o ‘z tu z u v c h i tab
bulbuli insho havosida parvoz q ila r e k a n , garchi ah y o n -a h y o n d a, doston
kuylash cham anzoriyu so ‘z bezash m ajlisida dostonlar tu zib , navolar
kuylasa ham , am m o asl jum lalar sofligi va yetuk fikrlar xayoli yot istioralar
vositasiyu tushunarsiz maqtov o ‘x sh a tm a lar sababi bilan q o ro n g 'u va
tutruqsiz b o 'lib qolmasin», degan k o 'rsa tm a n i berib, dil sirin i oshkor
qiladi»4.
S huningdek, Bobur Mirzo a ra b gram m atikasini turkiy x alq lar tiliga
moslab isloh qilishdan hosil bo‘lgan yengil «xatti boburiy» yozuvida ijod
etgan. X attotlik sa n ’ati haqida «Savodi t a ’lim* nom li risola yozgan M unis
1 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 89-]?ct.
2 0 ‘sha manba, 272-bet.
i
0 ‘sha manba, 104-bet.
4 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |