Ўzbekiston respublikasi

2. Xotiraning fiziologik va neyrofiziologik asoslari. 
Inson  xotirasining  qonuniyatlarini  o’rganish  psixologiya  fanining  markaziy 
masalalaridan  biri  bo’lib  shisoblanadi.  Ma'lumki,  insonning  shar  qanday 
kechinmasi,  shatto  xatti-sharakatlari  uzoq  muddat  ongda  saqlanib,  ma'lum  bir 
sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, 

---

72 
 
insonga  tabiat,  jamiyat,  koinot  to’qrisida  ma'lumot,  xabar,  axborat  va  taassurot 
to’plash  imkonini  baradigan  shamda  ilgarigi  tajriba  izlarining  esda  olib  qolinishi, 
esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi.  
Bunga boqliq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish 
iblan  aloqador  bo’lgan  qator  murakkab  muammolar,  masalalar  tadqiq  qilish 
vazifasi  turibdi.  Bular  quyidagalardan  iboratdir:  izlar  qanday  esda  olib  qolinadi, 
esda  olib  qolishning  fiziologik  mexanizmlari  qanday,  esda  olib  qolishga  qanday 
ob'ektiv (tashqi), sub'ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik sharoitlar 
ta'sir qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar.  
O’tgan  asrning  70-80  yillaridan  boshlab  xotirani  tadqiq  qilishda  tajriba, 
tekshiruv,  sinov  usullaridan  foydalanila  boshlangan.  O’tgan  asrning  80-yillarida 
nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini 
beruvchi,  boshqacha  so’z  bilan  aytganda,  tafakkurga  boqliq  bo’lmagan  sholda 
izlarning  esda  olib  qolinish  jarayonini  tadqiqot  etishning  yangi  uslubini  taklif 
qilgan.  
Ma'nosiz  bo’qinlarni  yod  olishdan  iborat  bo’lgan  bu  uslub  Ebbingauzga 
materialni  esda  olib  qolishning  egri  chiziqiga  oid  qonunni  kashf  qilishga,  uning 
asosiy  qoidalarini  bayon  etishga  va  ana  shularning  asosida  izlarni  xotirada 
saqlanish  muddatini  shamda  asta-sekin  so’nish  sholatini  tekshirishga  imkoniyat 
yaratgan.  
XIX  asrning  oxiri  va  XX  asrning  boshlarida  amerikalik  rushshunos  Eduard 
Torndaykning  tekshirishlari  paydo  bo’ladi.  U  birinchilardan  bo’lib  tekshirish 
predmeti  sifatida  shayvonlarda  ko’nikmalarni  paydo  bo’lish  jarayonini  tanlagan 
edi.  
Asrimizning birinchi o’n yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga 
ega  bo’ldi,  uning  moddiy  asosi  to’qrisidagi  muammolarga  moshiyat  jishatidan 
mutlaqo boshqacha yondashish ro’yobga chiqdi.  
Xuddi  shu  davr  xotira  psixologiyasida  keskin  burilish  nuqtasini  vujudga 
keltirdi.  Akademik  I.  P.  Pavlov  shartli  reflekslarni  o’rganishning  ilmiy  metodini 
taklif  etdi.  Bu  narsa,  o’z  navbatida,  bosh  miya  katta  yarim  sharlari  yangi 
boqlanishlar  paydo  bo’lishiga  va  mustashkamlanishining  asosiy  fiziologik 
mexanizmlarini  tekshirish  imkoniyatini  tuqdirdi.  Ana  shunday  qilib,  ushbu 
boqlanishlar  paydo  bo’lishiga  va  saqlab  qolishiga  yordam  beradigan  shart-
sharoitlar,  shuningdek,  boqlanishlarning  saqlanishiga  ta'sir  qiluvchi  sholatlar, 
omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Palov oliy asab faoliyati ta'limoti va 
uning  asosiy  qonunlari  xotraning  fiziologik  mexanizmlariga  oid  bilimlarning 
asosiy manbaiga aylanib qoldi.  
Bolalarda  xotiraning  yuksak  (yuqori)  shakllarini  birinchi  marta  tadrijiy 
ravishda  tadqiqot  qilish  taniqli  rushshunos  L.  S.  Vigotskiyga  nasib  etgan  (1896-
1934). L. S. Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti 
qilib,  xotiraning  yuksak  shakllarining  rivojlanish  muammosini  tanlagan  va  u  o’z 
shogirdlariga  L.  N.  Leontev  (1903-1979)  va  L.  V.  Zankov  bilan  birgalikda 
xotiraning  yuksak  shakllari  rushiy  faoliyatning  murakkab  shakli  ekanligini,  kelib 
chiqish  jishatidan  ijtimoiyligini  ko’rsatadi.  Shuning  bilan  birga  u  murakkab, 

---

73 
 
moshiyatiga  ko’ra,  esda  olib  qolishning  asosiy  bosqichlari  rivojlanishini  dalillab 
beodi.  
Rushshunoslardan  A.  A.  Smirnov,  P.  I.  Zinchenkolar  sham  xotira  bo’yicha 
ilmiy-tekshirish  ishlarini  olib  bordilar,  uning  yangi  qonunlari  va  mexanizmlarini 
ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga boqliqligini yoritdilar, murakkab 
materialni  esda  olib  qolishning  oqilona  usullarini  ko’rsatib  berishga  muvofiq 
bo’ldilar. Ularning  tadqiqotlari  to’qrisida  boshqa  bobda  batafsil  to’xtalib  o’tamiz, 
shuning uchun shozir umumiy tasnif bilan cheklanamiz, xolos.  
Xotirani  psixologik  tekshirishlarda  qanchalik  yuksak  muvaffaqiyatlarga 
erishgandan  qat'i  nazar  izlarning  saqlab  qolish  jarayoni  uning  sholatlari  va 
shodisalar  tabiati  noma'lumligicha  qolavergan.  Bu  fan  tarmoqida  uzilishlar  bir 
necha  davr  shukm  surib  yeklgan.  Mazkur  sholatning  turli  shaklda  talqin  qilish 
mumkin, lekin shech mashal uni saqlash to’qrisida muloshaza yuritib bo’lmaydi.  
Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun 
zarur  bo’lgan  miya  qismlarini  ajratib  ko’rsatuvchi  va  esda  olib  qolishning  va 
unutishning  asosida  yotuvchi  mexanizmlarni  ko’rsatib  beruvchi  tekshirishlar 
o’tkazila  boshlandi.  quyida  ana  shu  masalalar  to’qrisida  muloshaza  yuritiladi 
shamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan dalillar keltiradi.