Zeynalov Sübhan Nemət oğlu Müəssisənin mənfəəti, onun bölgüsü və

 

50

buraxılmış kağızları  yerləşdirməmək riski edib, kağızları özündə saxlayıb gələcəkdə 

güzəştlə sata bilər. 

ABŞ-da  qocaman  və  ən  iri  investisiya  kompaniyası  –  investisiya  bankı  – 

«MERİL  LİNC»dir.  80-cı  illərin  axırlarına  onun  ABŞ-da  və  xaricdə  bir  milyona 

yaxın müştərisi (ayrı-ayrı şəxslər, firmalar və   hakimiyyətlər), 40 ölkədə 50-yə yaxın 

idarəsi vardır. 

Qiymətli  kağızlar  bazarının  mühüm  seqmentini  dövlət  qiymətli  kağızlar  bazarı 

təşkil  edir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycanın  maliyyə  bazarında  da  ən    inkişaf 

etmiş  bazar  məhz  dövlət  qiymətli  kağızları  bazarıdır.  Bu  növ  qiymətli  kağızların 

meydana  gəlməsi  dövlətin  cəmiyyətdə  tutduğu    iqtisadi  və  sosial  funksiyaların 

genişlənməsi  ilə  əlaqədardır.  Dövlət  ğüdcəsinin  xərcləri  ənənəvi  olaraq  büdcənin 

normal gəlirlərini  aşır. Yaranmış büdcə kəsirinin dövlətin cəlb  etdiyi borc vəsaitləri 

ilə  maliyyələşdiriləmsi  zərurətini  yaradır.  Əgər  dövlət  büdcəsinin  kəsiri  dövlətin 

müdafiə, silahlanma yaxud iqtisadi böhran, hesablaşma və ödəmələrin gecikdirilməsi 

nəticəsində  yaranmışsa,  onun  iqtisadi  inkişafa  təsiri  neqativ,  yox  əgər  dövlətin 

iqtisadiyyata    və  sosial  həyatda  müdaxiləsi  zərurət  nəticəsində    baş  vermişsə,  onun 

iqtisadiyyata təsiri pozitiv qiymətləndirilir. 

Dövlətin  emissiya  etdiyi  qiymətli  kağızların  yerləşdirilməsi  və  dövriyyəsi 

iqtisadiyyatda  özünəməxsus  maliyyə  axınları  sistemini  yaradır.  Dövlət  qiymətli    ka-

ğızlar  bazarının  iqtisadiyyata  təsiri  onun  həcmindən  asılıdır.  Əgər  dövlət  qiymətli 

kağızlar  bazarı  maliyyə  bazarının  digər  seqmentini  həcminə  görə  geridə  qoymuş-

dursa,  deməli  iqtisadiyyatda  maliyyə  axınları  daha  çox  dövlətin  ehtiyaclarına  yönəl-

mişdir.  Dövlət  borc  sənədlərinin  korporativ  qiymətli  kağızlara    nisbətən  müəyyən 

üstünlüyə  malik  olması  onu  ikinciyə  nisbətən  daha  cəlbedici  edir.  Belə  ki,  dövlət 

qiymətli kağızlarının emitenti olan dövlətə daha çox etibar  göstərilməsi, sözü gedən 

qiymətli  kağızlar  üzrə  gəlirlərin  vergidən    azad  edilməsi  və  bu  səbəbdən  də  gəlir-

liyinin  yuxarı  olması  (bəzi  ölkələrdə)  likvidliyinin  yüksək    olması  dövlət  qiymətli 

kağızlarını maliyyə vasitəçilərinin portfellərinin başlıca-önəmli alətinə çevirmişdir. 

Dövlət  qiymətli  kağızları  Mərkəzi  Bankların  monetar  siyasəti  üzrə  başlıca  alət 

olan  açıq  bazar  əməliyyatlarında  maliyyə  aləti  kimi  istifadə  olunur.  Dövlət  borc 

---

 

51

sənədlərinə  açıq  bazar  əməliyyatlarında  prioritet  verilməsi  onun  digər  maliyyə 

alətlərinə nisbətən daha etibarlı və likvidli olması ilə izah olunur. Mərkəzi banklar pul   

siyasətinin  hədəflərindən  asılı  olaraq  dövlət  borc  sənədləri  ilə  birbaşa  alış,  birbaşa 

satış, REPO və əks-REPO əməliyyatları apararaq  iqtisadiyyatdakı pul kütləsinə məq-

sədyönlü  təsir  göstərir.  İqtisadiyyatda  inflyasiya  meyllərinin  artdığı  şəraitdə    qlobal 

tələbin – alıcılıq qabiliyyətinin azaldılması hədəfə  olaraq seçilirsə, Mərkəzi Banklar 

dövlət  qiymətli  kağızları  ilə  birbaşa  satın  və  REPO    əməliyyatları  apararaq  pul 

bazarının  likvidliyini  məhdudlaşdırırlar.  REPO    (Repurchase  agrement)  geri  satın 

almaq  vədiylə  satış  deməkdir.  Bu  əməliyyat    zamanı  Mərkəzi  Bak  dövlətin  borc 

sənədlərin7i  onların  cari  dəyəri  üzrə  banklara  satır  və  müəyyən  müddətdən  sonra 

daha yüksək qiymətlə satın alır. 

İqtisadiyyatın  likvidlik  gərginliyi  olduğu  dövrlərdə  isə  Mərkəzi  Banklar  pul 

bazarında  likvid  təklifini  artırmaqla  faizlərin  aşağı  salınmasını  hədəfləyərsə,  dövlət 

borc  sənədlərin  asıq  bazardan  birbaşa  alışı  və  əks-Repo  əməliyyatları    aparılmaqla 

bank sisteminin likvid resurslarının həcmi genişləndirilir. 

Struktur  nöqteyi-nəzərdən  qiymətli  kağızlar  bazarı  –  ilkin  və  ikinci, 

əməliyyatların  həyata  keçirilməsi       vaxtı  və  bazarın  təşkili  nöqteyi-nəzərindən  isə  – 

birjadan kənar və birja daxili bazarlara bölünür. 

İlkin  bazar  qiymətli  kağızların  yeni  buraxılış  fazası  ilə  onların  ilkin 

yerləşdirilməsini  əlaqələndirir.      Əsasən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  ilkin  bazar  birjadan 

kənardır. 

İkinci  bazarda  əvvəlcə  ilkin  bazarda  inkişaf  edən  qiymətli  kağızlar  dövr    edir. 

İkinci    bazar  həm  birjadan  kənar,  həm  də  birja  daxili  ola  bilər.  İkinci  bazarda 

əməliyyatların həcmi ilkin bazardakı əməliyyatların həcmindən 2-3 dəfə çoxdur. 

Bundan  başqa  fond  birxalarını  başna  kriteriyalar  üzrə  də  ayırırlar:  ərazi  prin-

sipinə  görə  (beynəlxalq,  milli  və  regional),  qiymətli  kağızların  növünə  görə  (səhm 

bazarı və s.), sövdələşmə növünə görə (kassa bazarı, forvard bazarı və s.), emitentlərə 

görə  (müəssisələrin  qiymətli  kağızları  bazarı,  dövlət  qiymətli  kağızları  bazarı  və  s.), 

müddətinə  görə  (qısa,  orta,  uzunmüddətli  və  müddətsiz  qiymətli  kağızlar  bazarı), 

əhatə sahələrinə görə və başqa kriteriyalar üzrə. 

---

 

52

FƏSİL 3. MƏNFƏƏTİN  İQTİSADİ  MƏZMUNU,  FUNKSİYALARI VƏ 

İSTİFADƏ  İSTİQAMƏTLƏRİ 

 

3.1. Mənfəətin iqtisadi məzmunu və funksiyaları 

 

Mənfəət müəssisələrinin və digər təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfat və maliyyə 

fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirən mühüm iqtisadi kateqoriyadır. 

Bazar  münasibətlərinin  mühüm  kateqoriyası  kimi  mənfəət  bir  sıra    funksiyaları  

yerinə  yetirir.  Mənfəətin  iqtisadi  məzmunu  onun  funksiyaları  əsasında  izah  edilir. 

Mənfəət, əvvəla, müəssisə və təsərrüfat  təşkilatlarının səmərəli fəaliyyətinin nəticəsi 

və əsas göstəricisidir. Başqa sözlə, müəssisənin mənfəəti olması onun  işinin səmərəli 

olmasını  əks  etdirir.  Lakin  mənfəətlilik    dərəcəsi  müəssisə  üçün    mühüm  əhəmiyyət 

kəsb  edən  iqtisadi  göstəricidir.  Müəssisə  və  təsərrüfat  təşkilatlarının  mənfəət  əldə 

etməsi  onun  təsisçilərinin  və  ya  mülkiyyətçilərinin  əsas    məqsədidir.  Mənfəətin 

kəmiyyəti  bir  neçə  amildən  asılıdır.  Onlardan  bəziləri  müəssisədən  asılıdır,  digərləri 

isə müəssisədən asılı deyildir. 

İkincisi,  mənfəət stimullaşdırıcı  funksiyanı yerinə  yetirir. Mənfəət   müəssisənin 

təsərrüfat  maliyyə  fəaliyyətinin  son  nəticəsi  olmaqla,  bazar    təsərrüfatında  həlledici 

rol  oynayır.  Onun  məqsədi  müəssisənin  fəaliyyətini  səmərəli  təşkil  etmək,  sosial-

mədəni ehtiyacları ödəməyə  stimul  yaratmaqdır. Mənfəət  həm də  iqtisadiyyatı  inki-

şaf etdirmək və büdcəyə vergi ödəməsini təmin  etmək üçün əsas iqtisadi mərbədir. 

Mənfəət  müəssisənin  xüsusi  kapitalının  artırılmasının  əsas  mənbəidir.  Bazar  

münasibətləri  şəriatində  müəssisənin  sərəncamında  qalan  mənfəət  hesabına  mene-

cerlər  investisiya  və  divident  siyasətini,  müəssisənin  inkişaf  perspektivini  müəyyən 

edirlər. 

Bazar iqtisadiyyatında mənfəət müəssisənin əsas istehsal fondlarının və əmtəəlik 

məhsullarının yeniləşdirilməsinin hərəkətverici qüvvəsidir. 

Mənfəət həmçinin müəssisə kollektivinin sosial rifah mənbəidir. Müəssisə zəruri 

öhdəlikləri  yerinə  yetirdikdən  sonra  onun  sərəncamında  qalan  mənfəət    hesabına 

---