Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 Barik sistemlər isə dağ silsilələrilə qarşılaşdıqda qasırğa güclü küləklər yaradır. İndi hər kəs bilir ki, yağışın yağması buludlar- la əlaqədardır, buludlar isə yer səthindən havaya qalxan su bu- xarlarından əmələ gəlir. O da məlumdur ki, havanın temperatu- ru yer səthindən yuxarı qalxdıqda hər 100 m-də 0,5 0 -0,7 0 C aşağı düşür, yəni hava tədricən soyuyur, müəyyən yüksəklikdə şeh nöqtəsinə çatır, proses daha da güclənir, buludlar əmələ gə- lir ki, bundan sonra yağış yağma şəraiti yaranır. Buludlar mən- şələrinə, xarici görünüşlərinə, yer səthindən hündürlüklərinə görə üç təbəqədən ibarətdir. Birinci 6 min m-dən hündürdə yer- ləşənlər, ikincilər yer səthindən 2000-6000 m arasındakı məsa- fədə yerləşənlər, üçuncülər isə 2 min m-dən Yer səthinə qədər hesab olunurlar. Yuxarı təbəqə buludlarının yığıntıları yerə gə- lib çatmır. Orta təbəqə buludlarından adi yatışlar, aşağı təbəqə buludlar isə leysan və çiskin yağışı yağır. Ən güclü leysan ya- ğışları isə topa buludlardan - şaquli qalınlığı daha çox olduğun- dan alınır. Buludların adı elm və beynəlxalq istifadə də latınca ifadə olunur. Belə ki, sirrus (lələkli), sirrostraus (lələkli-laylı), sirrokumulus (yüksək topa), stratokumulus (laylı topa), stratus (laylı), kumuloribus (topa-yağışlı), nimbostratus (layh-yağışlı) kimi ifadə olunur. Yer səthindən havanın yuxarı qatlarında əmələ gəlmiş buludların bəzisində su buxarları az olur. Belə su buxarlarının radiusu millimetrin yüzdə birindən azdır. Odur ki, xırda damcıların aşağı düşmə sürəti yuxarı qalxan hava kütləsi- nin sürətindən zəif olduğundan bəzən damcılar saatlarla atmos- ferin bu qatında asılı vəziyyətdə qalır. Yağışların əmələ gəlmə səbəbləri fiziklər tərəfindən maye-qaz mexanikası öyrənilən dövrlərdən məlum olub və özünün həm riyazi, həm də qrafiki ifadəsini tapmışdır. Lakin, meterioloji araşdırmalar baxımından yağışların əmələ gəlmə səbəbləri ilk dəfə fransız meterioloqu Berjeron və Sovet fiziki Buçinski tərəfindən özünəməxsusluqla araşdırılmışdır. Aparılan müşahidələr və elmi təcrübələr göstərir ki, at- mosfer yağıntıları olan qar, yağış və doluda müsbət, eynilə 88 mənfi elektrik yükləri olur. Yağıntılardakı elektrik yüklərinin zəif və ya güclü sahəli olması, onların hansı buludlardan tökül- məsindən çox asılıdır. Yağışlı buludlarda əlavə elektrik yükünün toplanması ya- ğış damcılarının bir-birinə toqquşması hesabına da əmələ gəlir. Müxtəlif mənşəli hava kütlələri qarşılaşarkən, güclü küləklər - müşahidə olunduğu yerlərdə, buludlarda elektrik yükü ən yük- sək həddə çatır. Buludlarda elektrik yüklərinin paylanmasının öz xüsusiyyətləri vardır. Bunlardan biri, atmosferin yuxarı tə- bəqələrində xırda buz zərrəcikləri olan buludlarda, yaxud mənfi 10 0 C-lik izotermdən (eyni temperaturlu sahələri birləşdirən xəttlərdən) yuxarıda, o biri isə iri buz zərrəcikləri olan bulud- larda yəni 0 0 C-lik izotermdən aşağıda olur. O zaman müsbət yüklü xırda buz zərrəcikləri buludların üst hissəsində, mənfi yüklü iri buz dənələri isə buludların aşağı hissəsində olur. 0 0 C- dən yuxarı temperaturlu sahəyə düşən iri buz dənələri əriyir və su damcılarına çevrilir ki, bu zaman leysan yağışı yağması la- büddür. Tufanlı buludlarda müsbət və mənfi yüklü damcıların ha- belə buludların qarışması, parçalanması və toqquşması nəticə- sində böyük elektrik sahəsi yaranır. Bir m 2 sahədə bir neçə kv elektrik enerjisi əmələ gəlir. Bunun sayəsində də ildırım əmələ gəlir ki, o da ən qüvvətli elektrik qığılcımıdır. Ani olmasına baxmayaraq hər bir ildırımın qüvvəsi ən böyük elektrik stansi- yasının gücündən çoxdur. İldırım - xətti, üfüqi, yastı, təsbehvari və s. olmaqla xarici görünüşünə görə bir-birindən fərqlənməklə ən güclüsü təsbeh- vari olanıdır. İldırım çaxan zaman onun kanalı içərisində hava bərk qı- zır və istilik 600 0 C-dən çox olur. Göy gurultusunun səsi çox güclü olub, 25-30 km-dən artıq məsafəyə yayıla bilir. Qeyd edək ki, Yer kürəsində orta hesabla hər saatda 3 min ildırım ça- xır. Bunların ən çoxu tropik və subtropik en dairələrində for- 89 malaşır. Subtropik en dairəsinin dəniz sahillərində yay fəslində, okeanlar üzərində isə qışda daha çox müşahidə olunur. Atmosferdə bir çox optik hadisələr də baş verir. Göy qur- şağı, miraj, jalə, Günəş və Ay taclarını buna misal göstərmək olar. Atmosfer stratifikasiyası üfüqi və şaquli istiqamətdə daim bir vəziyyətdə qalmayıb tez-tez dəyişir. Bu zaman atmosferdə işıq hadisələri cürbəcür görünüşdə müşahidə olunur. Atmosfer- də adi işıq hadisəsi olan göy qurşağı çox müxtəlif görünüşlü olur. O həmişə (çünki gündüz günəş şüası var), buludlu və ya- ğışlı havanın axırında, əksər hallarda yağış dayanan vaxt, ya- xud çiskin yağış yağanda görünür. Göy qurşağı, sadəcə atmos- ferdə günəş şüalarının yağış damcılarında əyilməsi, sınması və əks olunmasının nəticəsidir. Yağış damcıları üzərində sınaraq əks olunan Günəş şüaları çox rəngarəngdir - qırmızı, bənövşə- yi, mavi, ağ, sarı, narıncı və s. Göy qurşağı səmada taca bənzər rəngarəng qövs şəklində gözəl zolaqlar kimi bütün rəngləri özündə əks etdirir. Atmosferin optik hadisələrindən biri də Günəş və Ay tac- larıdır. Belə hadisələr dumanlı günlər və gecələrdə Günəşin, Ayın və bəzən də ulduzların ətrafında müşahidə olunur. Tac- ların bu rəngləri göy qurşağında olduğu kimidir. Sadəcə rənglə- rin düzülüşü göy qurşağında alınanın əksinə düzülür. Taclar Günəş və Ay şüalarının difraksiyası- yəni sınması, əyilməsi nə- ticəsi olaraq əmələ gəlir. Günəş və Ay tacının əmələ gəlməsi üçün atmosferdə olan su damcılarının və buz dənəciklərinin bir boyda olması vacib şərtlərdəndir. Buxarla dolu binada elektrik çırağının ətrafında əlvan tacın əmələ gəlməsi də məlumdur. Bu üsulla müxtəlif bulud- ların inkişaf edib artmasını və ya buludların dağılmasını irəlicə- dən müəyyən etmək olur. Yəni, halə və taclar üzərində müşahi- dələr havanın gələcəkdə vəziyyətini elmi əsasda müəyyən et- məyə imkan verir. Belə ki, Günəş ətrafında tacın tədricən kiçil- məsi, buludda olan su və buz zərrəciklərinin tədricən böyümə- sini göstərən əlamət olduğu üçün, yağış yağacağını söyləmək Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|