Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
272 yanaşı son illərdə atmosferdəki tozların miqdarının artması təsiri də vardır. Məlumdur ki, Yerə çatan günəş radiasiyasının miqdarı atmosferin təmizliyindən, şəffaflığından da asılıdır. Bu əlamətlərdə dolayısı yollarla qlobal iqlim dəyişikliklərinə öz təsirini göstərdiyi üçün başqa təbiət dəyişiklikləri ilə yanaşı Xəzər suyu səviyyəsinin artımına da səbəb ola bilər. Digər tərəfdən uzun müddətli iqlim proqnozunun metodikası bir mənalı olmadığından Xəzər tərəddüdünü mütəxəsislər bu nöqteyi nəzərdən proqnozlaşdıra bilmirlər. Həm də, gələcəkdə hazırlanacaq metodika təkcə qlobal iqlim nöqteyi-nəzərdən bizə görə kifayyət deyildir. Azərbaycan sahillərində Xəzər səviyyəsinin qalxmasının praktik olaraq bu bölgələrdə yaşayan, işləyən əhali 1991-ci ildən hiss etməyə başladılar. Bu elə dövr idi ki, İranda /1990/ Xəzərə yaxın hissədə çox böyük zəlzələ olmuşdu. Həmin zəlzələ dövründə başqa sahillərə nisbətən Xəzərin Azərbaycan sahillərində suyun səviyyəsi daha çox 37 sm (1991-ci il) qalxmışdır. Həmin dövr- lərdən başlayaraq Xəzərin Qərb və Şərq hissəsində, xüsusən Azərbaycanın cənub sahillərində Xəzər suları altında iri və çoxlu miqdarda böyük silsilə təpəliklər əmələ gəlmiş və bu proses davam edir. Qəti demək olar ki, bu təpəliklər əsasən pal- çıq vulkanları tipindədir və neftlə, qazla çox zəngindir. Güman var ki, bu zəlzələdən sonra Xəzərin cənubundan Azərbaycan sahilləri boyu şimala və dənizin dərinliklərinə doğru zəncirvari antiklinallar əmələ gəlmişdir. Deməli, dənizin dibi bu "dağ- ların" hesabına qalxdığı üçün Xəzər suyu səviyyəsinin qalx- masına öz təsirini göstərir. Yeraltı təkanlar və bununla bağlı əmələ gələn sualtıtəpəciklər əsasən palçıq vulkanları tipindədir. Ona görə də bu təpələr çox da hündür qala bilmir, palçıq ol- duğu üçün su onu yuyur. Proses özü əsasən Xəzərin Azərbay- cana aid hissəində daha çox üstünlük təşkil edir. Deyilən zo- nanın quru hissəsində də palçıq vulkanı xarakterik olub, Bakı və Bakı ətrafı sahələrdə göz önündədir və vaxt aşırı bu vulkan- 273 lar fəaliyyətdə olurlar, həm də bu fəaliyyət mütləq seysmik titrəyişlə müşahidə olunub rezonansı xatırladır. Heç də söyləniləndən az əhəmiyyətli olamayan başqa bir məsələ də Xəzərçiləri maraqlandırmalıdır. Məlumdur ki, Xəzər suları ən çox qərb sahilləri, xüsusən Azərbaycana aid hissəni cənub sahilləri basmışdır. Astrofızikadan bilirik ki, yaşadığımız Yer planeti iki fır- lanma hərəkətindədir. Bu da təbii prosesdir və bizə əsas verir ki, bu barədə də fikirləşək. Əvvəla Yer planeti cənub qütbü üzrə öz oxu ətrafında fırlanma hərəkəti edir, yəni Yerin cənub qütbü fırlanma-irəlilə- mə hərəkətində olmayan ağırlıq mərkəzidir. Bu səbəbdən də Xəzərin nəhəng su kütləsi şimal sa- hillərindən fərqli olaraq ən çox cənub sahillərinə istiqamət alır. Başqa bir qanunauyğunluq isə Yer kürəsini Qərbdən Şərqə doğru fırlanma hərəkəti istiqamətində olmasıdır. Bu səbəbdən də Xəzərin səth dalğaları Şərqdən Qərbə doğru "hücum" çəkir, yəni dalğaların Qərb sahillərə mütəmadi sürətlə hərəkəti var. Son müşahidələr göstərir ki, Xəzər sularının səviyyəsi Qərb və Cənub sahillərdə o biri sahillərə nisbətən daha yüksəkdir və de- diyimiz təbii fiziki qanunauyğunluqla uzlaşır. Buraya Xəzərdə əsən küləklərin istiqamətlərinin əsasən Şimal, Şimali-Şərq ol- duğu da əlavə olunmalıdır. Belə küləklər bizim sahillərdə xeyli səviyyə hündürlüyü yaradırlar. Xəzər suyu səviyyəsinin qalxması amillərindən biri də Xəzər sularında get-gedə çoxalan ağır su molekullarının artma- sıdır. Bu əsasən Rusiya Federasiyası sənayesinin, şəhər çirkab sularının Volqa qollarına və Volqanın özünə tökülən metallar- la, ağır kütləli tullantılarla zəngin zəhərli birləşmələridir. Belə tullantılarla zəngin molekullar suda asılı vəziyyətdə olub, me- xaniki qarışıq əmələ gətirmiş olsa belə, yenə ağır su kütləsi əmələ gətirir. Aşağı sahillərə nisbətən daha ağır olan Volqa su- yu cənuba istiqamət götürür, Azərbaycan sahillərinə və daha cənubda gəlib çıxır. 274 Dediyimiz kimi Yer kürəsi Cənub qütbü üzrə fırlanma hərəkətindədir və məlum qanuna görə çəkisi ağır olan kütlələr Cənuba doğru meyilli hərəkətdə olurlar. Bu əlamət də yəni - Xəzərin Şimal sahəsində daima ağırlaşmış su kütləsi Cənub və Qərb sahilləri daha çox "fəth" edir. Onu da nəzərə alsaq ki, Azərbaycanın əsas daxili suları olan Kür və Araz da təxminən Volqa tərkibindədir və bilavasitə bu sular da söylənilən sahillərə tökülür, onda ümumi mənzərə daha da aydınlaşar. Xəzər səviyyəsinin qalxmasında və Azərbaycan sahillərini bas- masında bu əlamət də mütləq nəzərə alınmalıdır. Bu məsələyə bir az geniş baxmış olsaq məlum olur ki, Xəzərə atılmış həmin ağır suda həm də çoxlu miqdarda neft və neft məhsulları da vardır. Ağır su, neft və neft məhsulları Xəzər sularının təbii bu- xarlanmasına da çox pis təsir edir ki, bu da təbii mübadiləni bu gün üçün Xəzərin zərərinə etmiş olur. Bu səbəb də Xəzər sə- viyyəsinin yüksəlməsinə təsir edən əlamətlərdən sayılmalıdır. Xüsusən ona görə ki, söylənilən əlamətə görə Azərbaycan akvatoriyası Xəzər səth suları üzrə birinci yerdədir. Maraqlı mülahizələrdən biri də Xəzərin Şərq sahillərində və ondan daha çox dərinliklərə getdikcə istismara verilən neft və qaz quyularının çoxalmasıdır. Belə quyular yeraltı lay sularının və okean sularının Xəzərlə əlaqələndirə bilər. Bu hadisəni hətta quyu sularının tədqiqi ilə müəyyənləşdirmək mümkündür. Nəzərə alsaq ki, Xəzərin səviyyəsi okean sularına nisbətən xeyli aşağıdadır. /26-28 m/ belə bir əlaqə təzyiqlər fərqi asılılığına görə Xəzər suyunun səviyyəsi dünya okeanı suları səviyyəsinə çatana qədər qalxmalıdır. Söylənilən səbəb- lərin vacibliyini nəzərə alıb mütəxəsislər bu mülahizələri döv- lət səviyyəsində müəyyənləşdirməlidirlər. Çünki belə olduqda Xəzərin Azərbaycan akvatoriyasında bir çox təcili tədbirlərin görülməsi zərurəti ortaya çıxır. Həm də xəzərin səviyyə tə- rəddüdü, ekologiyası, ekonomikası və s. problemləri bütövlük- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|