Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)

52
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
işlənməsi  Azərbaycan  dilinin  fəaliyyətinin  özünəməxsusluqları 
ilə bağlıdır.
II  F  Ə  S  I L 
Tat  dilində  alınmalar
Alınmalar  tat  dilinin  leksikasında  mü əyyən  yer  tutur. 
Onların  arasında  Azərbaycan  dilindən  alınmış  söz  və  terminlər 
çoxluq  təşkil  edir.  Eyni  zamanda  Az ərbaycan  dili  tat  dilind ə 
başqa 
dillərdən 
alınmalardan 
istifad ə 
məqamlarının
müəyyənləşdirilməsində  də  mühüm  rol  oynamışdır,  çün ki 
azərbaycanlılar  və  tatlar  arasında  canlı  ünsiyyət  vasitəsi 
Azərbaycan dilidir.
M.L.Qrunberq  yazır:  «Hələ  minilliklər  dövründən  Azər­
baycan  ərazisində  yaşayan  irandilli  xalqların  leksi kasına 
Azərbaycan  dilindən  istənilən  qədər  terminsəciyyəli  sözlər 
daxil  olmuşdur»  (71,  118).  Mü əllifə  görə,  Şimali  Azərbaycan 
tatlarının  dilində  bu  gün  də  müşahidə  olunan  heyvandarlıqda 
işlənən  terminlər,  o  cümlədən,  əbrəş,  təpəl,  kürə  və  s.  mənşəcə 
Azərbaycan  sözləridir.
Alınma  terminlər  bütün  dövrlər  üçün  səciyəvi  olub,  mü­
asir  dövrdə  də  fəal  mövqe  tutmaqdadır.  Belə  ki,  beynəlxalq 
miqyasda,  eləcə  də  ölkəmizin  sərhədlərindən  kənarda  yaranan 
hər bir  elmi  yenilik,  ixtira,  k əşf və  s.  ümumdünya  dil  vahidl əri, 
predmet  və  ya  məfhumla  birlikdə  dilimizə  daxil  olan  alınma 
terminlər bu  qəbildəndir  (48,  333).
Alınma  sözlər  onları  mənimsəyən  dilin  leksik  tərkibində 
heç  də  bərabər  yer  tutmur.  Onlardan  b əziləri  onları  alan  xalqın 
dilində  yenilik  kimi  qəbul  edilərək,  yeni  mənalar  və  ya  məna 
çalarlarını  bildirməyə  başlamış,  dilin  ümumi  söz  eh tiyatına 
daxil  olaraq,  onu  zənginləşdirmiş,  məcburi  element  kimi 
işlədilmiş  və  bu  xalqın  mədəniyyəti  səviyyəsinə  qədər

---

53
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili 
yüksəlmişdir.
Son  yüz  ildə  Azərbaycan  mədəniyyətinin  yüksəlişində  bir 
sıra  xalqlar  üçün  ümumi  olan  «Sovet  m əkanı»  əhəmiyyətli  rol 
oynamışdır.  Düzdür,  h əmin  məkanın  ideoloji  əsaslarından  biri 
olan  rus  şovinizmi  milli  respublikalara  qarşı  mürt əce  siyasətini 
həmişə  aparmış,  «beynəlmiləlçilik»  adı  altında  milli-mənəvi 
dəyərləri  sıxışdırmağa  çalışmışdır.  La kin  şovinizm  «Sovet 
məkanı»nı  heç  də  axıracan  zəbt  edə  bilməmiş,  həmin  məkana 
daxil  olan  türk,  fin-uqor,  monqol,  İran,  İber-Qafqaz,  qədim 
Asiya,  roman,  Baltikyanı  xalqları  da,  Ş ərqi  slavyan  xalqları 
kimi,  dünya  mədəniyyətinin  uğurlarından  bu  və  ya  digər 
dərəcədə  faydalanaraq,  ümumdünya  (ümümsovet)  prosesind ə 
fəal  iştirak  edə bilmişl ər (74,  12).
S.Azadəliyeva  rus  dilinin  Az ərbaycan  dilinə  təsiri  haq­
qında  yazır:  «Sovet  məkanı»nda  rus  dili  aparıcı  dil  olmuş,  bir 
sıra  xalqlar  öz  elmlərini, 
ədəbiyyatlarını,  ictimai -siyasi, 
mənəvi-ideoloji  mədəniyətlərini  və  s.  bu  və  ya  digər  dərəcədə 
məhz  bu  dildə  inkişaf  etdirmişdir.  Azərbaycan  xalqı  isə  h əm 
Azərbaycan  dilindən,  həm  də  rus  dilindən  uğurla  istifadə 
etmiş,  lakin  daha  çox  ana  dilinin  inkişafına  diqq ət  yetirmişdir 
(5,  3).
A. Qurbanov  dillərin  qarşılıqlı  əlaqəsi  haqqında  da  yazır: 
«Dilçilikdə  belə  bir  qəti  hökm  var:  dünyada  mövcud  olan 
dillərin  heç  birinin  lüğət  tərkibi  ancaq  öz  sözlərindən  ibarət 
deyil.  Deməli,  dillərin  bir-birinə  söz  alıb-verməsi,  qarşılıqlı 
zənginləşmə  əsasında  inkişafı  obyektiv  qanunauyğunluqlarla 
bağlıdır (44,  88).
B. 
A.Serebrennikov  ətraf  mühitin  dilə  təsiri  haqqında 
qeyd  edir  ki,  dünya  dillərinin  heç  biri  şüşə  qapaq  altında  inki­
şaf  etmir.  Ətraf  mühit  həmişə  dilə  təsir  edir  və  onun  müxtəlif 
sahələrində  diqqəti  cəlb  edən izlər buraxır (113,  11).
R.Əliyeva  Avropa  mənşəli  söz  və  terminlərin  mənimsə-

---

54
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
nilməsi  ilə  bağlı  yazır:  «Gündən-günə  inkişaf edib  artan  m ədə- 
niyyətimizin  bütün  mərhələlərində  işlənən  yeni  məfhum  və 
anlayışların  adları,  dem ək  olar  ki,  Avropa  dillərinə  məxsus 
sözlər  və  ya  onların  əsasında  dilimizdə  düzəlmiş  terminlər 
vasitəsilə  ifadə  edilir.  Bu  gün  Az ərbaycan  dilində  ərəb-fars 
sözləri  ilə  yanaşı,  dünyanın  ən  geniş  yayılmış  Avropa  dil­
lərinin-latın,  yunan,  ingilis,  fransız,  holland,  alman,  is pan, 
italyan,  polyak və  s.  sözləri  işlənir (25,  113).
Ərəb  alınmaları.  Mövcud  tədqiqatlarda  İran  dill ərində 
işlənən  ərəb  sözlərinin  leksik  və  qrammatik  xüsusiyyətləri  ilə 
bağlı  məsələlər öz  əksini  tapmışdır  (122,  178-184;  121,  17-29).
Əl-Abbasi  Xeyruddin  Nəşət  sözlərin  alınma  prosesinin 
bilavasitə  xalqın  tarixi  ilə  bağlı  olduğunu  qeyd  edərək  yazır: 
«Sözlərin  alınması  zamana  və  məkana  görə  baş  verən  mürək­
kəb  dialektik  proses  qəbul  edən  dilin  müntəzəm  inkişafına  və 
təkamülünə  xidmət  edən  vasit ələrdən  biridir.  Bu  proses  dilin 
lüğət  tərkibində  daha  çox  açıq-aydın  şəkildə  özünü  göstərir. 
Sözlərin  alınma  prosesi  bilavasit ə  xalqın  tarixi  ilə  bağlıdır.  Bu 
prosesi, 
yalnız 
dilin 
daşıyıcısı  olan  xalqın  tarixi 
v ə
təkamülünün  öyrənilməsi  fonunda  tədqiq  etmək  və  anlamaq 
olar (23,  17).
V.İ.Koduxovun  qeyd  etdiyi  kimi,  «Sözl ərin  alınması  dilin 
lüğət  tərkibinin  zənginləşməsinin  fəal  yaradıcılığı  prosesidir. 
Söz  və  terminlərin  alınması  həm  ictimai  hadisə,  həm  də  dil 
prosesidir»  (83,  223).
A.Qurbanov  alınma  sözləri  dörd  qrupa  bölür:  zəruri  söz­
lər;  məcburi  sözlər;  adi  sözlər;  beynəlmiləl  sözlər.  O  yazır: 
Ancaq  keçdiyi  və  mənsub  olduğu  dillərdə  bu  və  ya  başqa 
anlayışı  ifadə  edən  sözlərə  adi  alınma  söz  deyilir.  Məsələn: 
qanun,  əsas,  əlamət,  zövq,  imkan.  Bir  sıra  müxtəlif  sistemli 
dünya 
dillərində 
işlənib, 
elmə, 
texnikaya, 
siyasətə,

---