Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)

22
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
orta  fars.  parf,  mad,  madar,  əf.  mor,  tac.  modar,  os.  mad,  tal. 
moa,  ir.  tat  maya;  tat  birar//burar//burvar  «qardaş»  -   ir* 
bratar,  av.,  qəd.  fars.  bratar,  orta  fars.  bratar,  əf.  barodar,  tal. 
boa//bıva,  ir.  tat.  bera,  tşkaşim.  vru(d)  və  s.
d)  Sifətlər: 
tat  serx//surx  «qırmızı»  -   av.  suxra,  qəd. 
fars*  suxra,  orta  fars.  suxr,  bəluc,  söhr,  sur;  tal.  sr.,  ir  tat. 
sur//ser  və  s.;  tat.  narm//nərm  «yumşaq»  -   av.  namra,  orta 
fars.  narm  (nlm,  man,  nrm),  tal.  eam,  bəluc.  narm,  ir.  tat.  nam­
ra  və  s.;  tat.  xişk//xüşg  «quru»  -   av.  huska,  qəd.  fars.  huska, 
orta  fars.  husk  (hwsk),  qəd.  hind.  huska,  skr.  suska,  tal. 
hısg//hışk,  bəluc.(h)usk,  ir.  tat  huska;  tat.  isbih//subi  «ağ»  -   av. 
spaeta,  qəd.  hind. sveta,  tal. sıpi, ir. tat espi<*spaita və s.
e)  Z ərflər:  tat.  vaz//voz  «açıq»  -   av.  avis,  kl.  fars  askar, 
qəd.  hind.  aviskara,  tal.  oc/o;  tat.  biəlind//bülünd  «hündür»  -  
av.  bərəzant,  qəd.  hind.  brhant,  parf.  burz  (bwrz),  tal. 
barz//bılınd,  ir.  tat.  beland;  tat.  rast//rost  «düz,  düzgün»  -   av. 
zasta,  qəd.  fars.  zasta,  tol.  ras(t),  ir.  tat.  rast və  s.
Köməkçi nitq  hissələri.
Qoşm alar:  tat.  bə  (istiqamət  bildirən  qoşma)  -   av.  apa, 
qəd.  fars.  apa,  qəd.  hind.  apa,  orta  fars.  ape/awe,  tal.  ba,  ir. 
tat.  be,  əf.  pə;  tat  ə-  ytyəlik-mənsubiyyət  bildirən  qoşma  -   av. 
haca,  qəd.  fars  haca,  qəd.  hind.  saca,  tal.  cı;  tat.  ta//tə  ön 
qoşması  -   av  tavat,  orta  fars.  tai,  kl.  fars.  ta,  tal.  to,  ir.  fars. 
ta//da,  müas.  fars.  ta;  tat.  ra//rə  son  qoşması  -   av.  radi,  qəd. 
fars.  radiy,  tal.  ro,  müas.  fars.  ta;  tat.  badə//bədə  «sonra»  -  
av.,  orta fars.  ada,  qəd.  fars.  ada və  s.
Bağlayıcılar:  tat.  ve//vo  «və»  qoşması  -   av.  uta,  qəd. 
fars.  uta,  qəd.  hind.  uta,  kl.  fars.  u,  parf.  ud,  tal.  va/vr/c,  ir.  tat. 
e/o,  bəluc.  aw/wa,  vaxan.  ət.,  os.  u;  tat.  əgər//əyəm  «əgər»  -  
av.  hakərət,  qəd.  fars.  hakaram,  qəd.  hind.  sakrt,  tal.
agar/ağam,  orta  fars.  ağar,  parf.  ag,  munc.  ağar;  tat.  ki//çi

---

23
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
«ki»  -   av.  haca,  yaqnob.  ci,  orta  fars.  ce,  müas.  fars.  ci,  əf.  şe, 
os.  çi;  tat.  ya//yo//ya  iş//yo  iş  «ya,  ya  da»  -   fars.,  əf.  ya,  os.  yo, 
yaqnob.  yo;  tat.  ama//amal  «amma»  -   av.  hamat,  qəd.  hind. 
sama,  işkaşim.  əlməc/əcma və  s.
Əlbəttə,  tat  dilinin  umumiran  m ənşəli  leksik  layı  verilmiş 
bu  nümunələrlə  məhdudlaşmır.  Biz  burada  müxtəlif  nitq 
hissələrinə  aid  nümunə  kimi  bir  neçə  misalı  qədim,  orta  və 
müasir  İran  dilləri  ilə  müqayisədə  verdik  ki,  tarixi  inkişaf 
prosesində  onların  və  bu  qəbildən  olan  sözlərin  dəyişikliyə 
məruz  qalmasını  nümayiş  etdirək.
Tat  dilinin  leksikasının  bir  sistem  ş  əkildə  tədqiqi,  lüğət 
vahidlərinə  xas  olan  ləhcə  fərqlərinin  aşkara  çıxarılıb  ümu mi- 
ləşdirilməsi,  sözlərin  leksik-semantik  qruplar  əsasında  araş- 
dırılması  tələbini  də  ortaya atır.
Müqayisəli  tədqiqat  əsasında  tat  dilinin  ümumiran  mən­
şəli  leksik qatını  müəyyənləşdirmək də lazım  gəlir.
Ard  -   «un»  (Ab.).  Bu  sözün  İran  dillərinə  aid  olması 
artıq  qeyd  edilmiş dir.  Müq.et:  fars.  ard  (PRS,  281);  kürd.  ar 
(KRS,  332);  tac.  ord (TRS  325);  dəri.  ard (RPDS,  348);  gil.  iri 
«un»,  «ard»;  düyü  nu  ard ə  (QRS,  358);puştu.  or ə  dəri.  ard 
(RPDS,  348).
Ard  sözü  Azərbaycan  dili  dialektləri  və  Azərbaycan 
ərazisində  yayılmış  baş qa  dillərdə  və  Azərbaycan  ərazisində 
yayılmış  başqa  dillərdə  də  qeydə  almışdır:  ard  «unun  tozu » 
(İsmayıllı  rayon  şivəsi,  Cəbrayıl  rayon  şivəsi);  udin.  dilində 
ard «dəyirman  daşının  arxasında yığılan un»  (72 və  s.  112).
Həmçinin  müq.et:  tat.  ardava  «undan  bişirilmiş  xörək», 
şirava «südlü  sı yıq» və  s.
Qərd  «toz».  Ümumiran  mənşəli  sözdür.  İran  dillərinin  bir 
çoxunda  işlənir.  Gil.  gərd,  gərdu  xak  (QRS,  409),  puşt.  qard 
(RPDS,  s.  592),  fars.  qard  (RPS,  557),  tac.  qard  (TRS,  621);

---

24
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
tal.  qard (99,  49)  və  s.  Abşeron  və  Quba  dialektlərində  işlənən 
gərde//gərdə  «saman  xırdası»  gard  «toz »  sözündəndir.  Usua 
gərdəni  palçığa  qarışdırıbanı  özü  suvı yadı  (Quba).  İ.Tahi rov 
qert  sözünün  türkmən  və  özbək  dillərində  müvafiq  olaraq 
«saman  xırdası»  və  «narın  un»  mənalarında  işləndiyini  qeyd 
etmişdir (54,  69).
Küto  «qısa»  (Dəv.).  Müq.et:  kürd  kurt  «xülasə»,  «qısası» 
kütasi  (KRS,  279);  tac.  kütoh  (TRS,  263);  fars.  kütəh  (RPS, 
239);  gily.  kütə  (QRS,  345);  dəri.  kütəh  (RPDS,  305).
Ümumiran  mənşəli  sözlərə  sər  «baş»,  dəs  «əl»,  çəşm 
«göz»  və  dəhan//duhun  «ağız»  sözlərini  də  aid  etmək  olar. 
Bunlar  o  qədər  işlək  sözlərdir  ki,  onları  müə yyən  olaraq  misal­
larla nümayiş  etdirməyə  ehtiyac  görmürük.
Tat  dilinin  ümumiran  mənşəli  leksik  layı  digər  İran 
dillərinin  eyni  tipli  layı  il ə,  demək  olar  ki,  üst-üstə  düşür. 
Ümumiran  mənşəli  sözlər  fellərdə  özünü  daha  çox  göstərir.  Bu 
da  təbiidir,  çünki  fellər  dilin  az  dəyişən  və  təsirə  az  məruz 
qalan  hissəsidir.  Tat  dilindəki  qohumluq  terminləri,  bədən 
üzvlərinin  adları,  təbiət  hadisələrinin  adları,  nəbatat  və  hey­
vanata  aid  sözlər,  saylar,  eləcə  də,  əvəzliklər  arasında  ümu- 
miran  mənşəli  sözlər  çoxdur.  Belə  sözlərin  bəziləri  qədim 
olub,  hind-Avropa dil  birliyi  dövrünə  aid nümunələrdir.
L.S.Peysikov  fars  dilinin  leksikologiyasını  araşdırar kən 
müxtəlif  İran  dilləri  üçün  eyni  olan  sözləri  «İran  fondu 
sözləri»  adlandırmışdır (97,  17).
Ümumirnan  mənşəli  sözlərə  aid  nümunələri  nəzərdən  ke­
çirək.  Qeyd  edək  ki,  bu  sözlərdən  bəziləri  türk  dillərinə,  o 
cümlədən,  Azərbaycan  dilinə keçmişdir.
Bu  qəbildən  olan  sözlər  Azərbaycan-tat  dili  əlaqələri  ba­
xımından  müəyyən  əhəmiyyət kəsb  edir.
Pədər  «ata»  (Şam.).  Bu  söz  Azərbaycan  dilinin  müxtəlif

---