88
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
müxtəlif sahələri ilə bağlı külli miqdarda sırf sah ə söz və
terminləri var ki, onlar ancaq tat dilind ə işləndiyindən bu dilin
spesifik leksik layına daxil olur. Həmin sözlərin terminoloji
mahiyyət kəsb etməsi, onların müvafiq sah ə terminləri kimi
araşırılması məqsədəmüvafiqdir.
Tat dilinin leksikasını, əsasən, İran mənşili sözlər və ter
minlər təşkil edir. Bu qəbildən olan söz və terminlərə tarixi
inkişaf prosesində dəyişikliyə ya heç məruz qalmamış, ya da
müəyyən dərəcədə fonetik, morfoloji, semantik c əhətdən
dəyişikliyə məruz qalmış sözlər daxildir.
Tat dilində təkhecalı sözlər V, VC, VCC, CVC, CVCC
quruluşlarına malikdir. Tat dili üçün hecanın q apalılığı səciy
yəvidir. Bununla belə, CV tipli təkhecalı sözlər də qeydə
alınır.
Tat dilinin ümumiran mənşəli leksik layı digər İran dillə
rinin eyni layı ilə demək olar ki, üst-üstə düşür. Ümumiran
mənşəli sözlər nitq hissəsi kimi fellərdə özünü daha çox göstə
rir.
Müasir Azərbaycan dilində fars dilindən alınmalar kimi
qəbul edilən sözlərin az olmayan bir hiss əsi məhz ümumiran
mənşəlidir və onları müəyyən fonetik dəyişiklərlə başqa İran
dillərində, o cümlədən də, tat dilində tapmaq mümkündür.
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, həmin sözlər başqa İran
dillərindən deyil, bilavasitə fars dilindən Azərbaycan dilinə
keçmişdir. Ona görə də həmin sözləri fars dilindən alınmalar
kimi də qəbul etmək düzgündür. Bu zaman tarixi-xronoloji və
areal amilləri nəzərə almaq lazım gəlir.
Azərbaycan tatlarının dilində külli miqdarda hibrid sözlər
meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə
müxtəlif dillərdən olan sözl ərdir. Belə sözlər dilin özündə yara
na bildiyi kimi, başqa dil vasitəsi ilə hazır şəkildə alına bilir.
89
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa, Azərbaycan tatlarının di
lində Azərbaycan və tat mənşəli ünsürlərdən, morfemlərdən
təşkil olunmuş, eləcə də, Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış
hibrid sözləri ayırmaq mümkündür.
Azərbaycan tatlarının dilinin öyr ənilməsi təkcə ümum-
linqvistik baxımdan əhəmiyyət daşımayıb, Azərbaycan tarixi
nin, dilinin, mədəniyyətinin təşəkkül, tapması və fəaliyyət gös
tərməsində mühüm rol oynamış amill ərdən birinin də öyrə
nilməsi kimi qiymətləndirilə bilər.
90
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
İxtisarlar
ab. - Abşeron ləhcəsi
av. - Avesta dili
az. - Az ərbaycan dili
bəluc. - bəluc dili
başq. - başqırd dili
çali. - çali dili
dəri - dəri dili
dəv. - Dəvəçi şivəsi
erk. fars - erkən fars dili
qon. kənd. - qonaqkənd ləhcəsi
qəd.fars. - qədim fars dili
qəd. hind. - qədim hind dili
qəd. iran - qədim iran dilləri
qırğ. - qırğız dili
quba - quba ləhcəsi
lah. - Lahıc ləhçəsi
işkaşim. - işkaşim dili.
ing. - ingilis dili
ir. tat. - iran tatları kilv.
- kilvar şivəsi kl.fars. -
klassik fars dili kürd. -
kürd dili
KDQ - Kitabi-Dədə Qorqud
munc. - muncan dili
müas. fars. - müasir fars dili
orta av. - orta avesta dili
orta fars. - orta fars dili
os. - osetin dili
parf. - parfiya dili
91
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
puştu - puştu dili
sanq. - sanqesari dili
skr. - sanskrit dili
siy. - Siyəzən şivəsi
soqdi. - soqdi dili
şüqn. - şuqnan dili
tac. - tacik dili
tal. - talış dili
tat. - tat dili
türk. dial. - türk dialektləri
urdu - urdu dili
xaçm. - Xaçmaz şivəsi
xızı - Xızı şivəsi
xələc. - xələc dili
gil. - gilyan dili
əf. - əfqan (puştu) dili
fars. - fars dili
hind-avr. - hind-Avropa dilləri
yaqn. - yaqnob dili
RPS - русско-персидский словарь
KRS - курдско-русский словарь
TRL - talışca-rusca lüğət
RPDS - русско-персидско - дарийский словарь
QRS - гилянско-русский словарь TRS
- таджикско-русский словарь ADİL -
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti ADL -
Azərbaycan dialektoloji lüğəti DTS -
Древнетюркский словарь
92
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində
1. Abdullayev Ə. Azərbaycan-monqol söz paralelləri // Azər
baycan dili məsələləri. Bakı, 1992, s. 304-329.
2. Adilov M.İ. Sözün qüdrəti. ADU-nun elmi əsərləri, 1969,
№ 1, s. 49-52.
3. Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər, I. c.
Bakı, Elm, 2003, 155 s.
4. Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. II c.
Bakı, Elm, 2003, 271 s.
5.
Azadəliyeva S. Rusdilli Azərbaycan poeziyasında Azər
baycan dili elementləri, NDA. Bakı, 2002, 29 s.
6.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964, 480 s.
7.
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. I c. Ankara, 1999,
374 s.
8.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I c. Bakı, Elm, 1966,
595 s.
9.
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II c. Bakı, Elm, 1980,
576 s.
10. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III c. Bakı, Elm, 1983,
565 s.
11. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV. Bakı, Elm, 1987,
544 s.
12. Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars
sözləri lüğəti. Bakı, 1966, 219 s.
13. Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 1999,
588 s.
14. Balasaqunlu Y. Qutadğu-Biliğ. Bakı, Avrasiya-Press,
2006, 440 s.
Dostları ilə paylaş: |