Genel müZİk eğİTİMİnde gelenekselmüZİkleriMİZİn yeri ve önemine genel bir bakiş
Yüklə 38,71 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mustafa Hilmi BULUT
- Genel Müziği Eğitimi
| Genel Müziği Eğitimi
REPERTUAR YARANMASI Öğr.Gör. Farah ALİYEVA
XX əsr Azərbaycan musiqi mədəniyyətində taleyüklü yeniləşmə prosesləri, ilk növbədə,musiqi yaradıcılığı və ifaçılığı sahəsində Avropa ənənələrinin fəal təsiri ilə əlamətdardır. Bu proses milli bəstəkarlıq məktəbinin yaranması, millimusiqi eyitim təhsilinin qurulması - milli və avropa alətləri ilə yanaşı milli çalğı alətlərindəifaçılıqtədrisinin yeniləşmiş, müasir tərzdə yönətilməsi ilə müşayiət olunurdu. Bu isə öz növbəsində milli musiqi alətlərinin ənənəvi mövcudluq formalarında və ifaçılıq repertuarında böyük dəyişiklikləri şərtləndirdi. Milli bəstəkarlıq məktəbinin əsasını qoymuş , Şərq və türk musiqi dünyasının dahi bəstəkarı, pedaqoqu, musiqi-ictimai xadimi, musiqişünas alimi Üzeyir bəy Hacıbəyov artıq ilk operası ilə Avropa ilə Azərbaycan musiqi formalarının orijinal sintezini təqdim etdi. 1908-ci ildə tamaşaya qoyulmuş “Leyli və Məcnun” operası muğam-opera janrının ilk nümunəsi idi. Üzeyir Hacıbəyov Avropadan gəlmə opera janrını korkoranə milli mədəniyyətə daxil etməmiş, bu janrın milli növünü yaratmışdır. Operada vokal formalar - ariya, ariozo, reçitativ, ansambl səhnələrifunksiyalarını tarın müşayiəti ilə oxunan muğam parçaları yerinə yetirirdi. Bu, milli çalğı alətləri tarixində yeni bir mərhələni açdı. Tar, daha sonra kamança simfonik orkestr alətləri sırasına qoşuldu. Bu isəmilli çalğı alətlərini yeni ifaçılıq, janr, ansamblsisteminə qoşulması demək idi. Azərbaycan bəstəkarlarının bütün muğam operalarında tar əvəzolunmaz alət kimi zəruri idi. Bu dövrdə tarın not partiyası hələ yox idi və ifaçılar öz ənənəvi musiqisini ifa edirdilər. Lakn artıq simfonik orkestrin tərkibində tarzənin oturması heç kəsə təəccüblü görünmürdü. Bu təşəbbüs - milli alətlərin simfonik orkestr tərkibinə daxil edilməsi çox cəsarətli və uzaqgörən bir addım oldu. Azərbaycan musiqi dairələrindəmilli alətlərdə not sisteminin tətbiqi ilətədris haqda rəylər deyilməyə başlandı. Artıq 1920-ci ildə Azərbaycanda Sovet hökumətində təhsil məsələləri ilə məşğul olan dövlət orqanıXalq Maarif Komissarlığı tərəfindən şərq musiqinin
Mustafa Hilmi BULUT
114 tədrisi ilə məşğul olacaq“qısa müddətli pedaqoji musiqi kursları yaradıldı” və onun rəhbərliyinə ilk azərbaycanlı qadın pianoçulardan biri Xədicə xanım Qaibova (o pianoda muğamları improvizasiya edib çalırdı) təyin olundu.Məqsəd milli musiqi alətlərin üzrə müəllim hazırlamaq idi. Lakin bu tədrisin forma və istiqamətləri tam bəlli olmadığından, xüsusilə də tədris prosesinin avropa musiqi nəzəriyyəsindən tam ayrı təsəvvür edilməsi kursların qapanması ilə nəticələndi.1921-ci ildəAzərbaycan Dövlət Konservatoriyası yaradılanda avropa musiqi təhsili formatında milli musiqi alətlərində tədris də konservatoriya çərçivəsində aparılmağa başlandı.Lakin bu zaman bir problem ortaya çıxdı.Şərq şöbəsində təhsil alan öyrəncilər not bilmədikləri üçün ilk növbədə bu sahədə elementar bilikləri mənimsəməli olurdular. Onlarmuğam ixtisası üzrə təhsil ala bilirdilər. Bu təhsil isə ənənəvi olaraq şifahi şəkildə - müəllimdən öyrənciyə ötürülürdü. Not sistemi ilə tanışlıq sanki sıfırdan başlanırdı.Ali təhsil ocağı kimi konservatoriyanın başqa şöbələrində(avropa alətlərində) təhsil alanlar isə artıq həm elemantar nəzəriyyəni , həm musiqi ədəbiyyatı ilə tanış idilər.Milli şöbədə təhsil alandların konservatoriya proqramını ödəməməsi məsələsi qalxdı.Bu obyektiv səbəblərin aradan qaldırılmasıüçün müxtəlif yollar təklif edilirdi. Milli alətlərin tədrisində not sisteminin mümkün olmadığını, bu sahədə not sistemindən istifadənin guya milli musiqinin tənəzzülə kətirib çıxarmasını səbəb gətirənlər xüsusi bir şərq konservatoriyasını yaratmaq təşəbbüsü irəli sürürdülər. Bu fikrə qarşı Üzeyir bəy çıxış edir və yazırdı: : “Biz azərbaycanlılarözümüz şərq əhlindən olduğumuza görə musiqi təhsili işində Şərq musiqisinə laqeyd qalarsaq, öz mədəni vəzifəmizi kamalınca ifa etməmiş olarıq. Tar isə Şərq musiqi təhsilini genişləndirə biləcək alətlərdən ən qiymətlisi, ən mühümüdür”. Konservatoriya çərçivəsindən milli şöbənin çıxarılmasına və ayrılıqda Şərq konservatoriyasının fəaliyyət göstərməsiisə milli çalğı alətləri ixtisası izrə təhsil alanlarıavropa nəzəriyyə, bəstəkarlıq, yeni tipli ifaçılıq sahələrindən ayıracaqdır.Üzeyir Hacıbəyovun əsas məqsədi isəsadəcə tar, kamança müəllimləri, ifaçıları yetişdirmək deyil, onların sırasından bəstəkarlar , nəzəriyyəçilər, dirijorlar, bir sözlə Azərbaycan musiqisini praktik kimi bilən , bu musiqinin ruhunu , qanunlarını bilərək avropa ilə milli üslubun sintezini əks etdirənkadrlar yetişdirmək idi. Bu addım bir neçə ildən sonra artıq bəhrəsini verdi. Milli şöbədə təhsil alan azərbaycanlı musiqiçilər sırasından sonralar dünya miqyasında tanınmış bəstəkarlar - Fikrət Əmirov (onun adı ilə yeni bir janr - simfonik muğam yarandı və dünyanınkonsert salonlarını fəth etdi ), Arif Məlikov (onun “Məhəbbət əfsanəsi” baleti dünyanın 70-dən artıq ölkəsində göstərilmişdir), Səid Rüstəmov ( tarda ilk tədris məktəbi vəəsərlərin müəllifi ), Əşrəf Abbasov (simfonik, balet əsərlərinin müəllifi), Hacı Xanməmmədov ( tar və simfonik orkestr üçün ilk konsertin müəllifi), Süleyman Ələsgərov ( simfoniya, opera ilə yanaşı xalq çalğı alətləri üçün xeyli sayda əsərlərin müəllifi) müasir bəstəkarlıq məktəbinin nümayəndələrindən Ramiz Mirişli (kamança və orkestr üçün konsert), Cavanşir Quliyev (avanqard bəstə texnikaları ilə milli Genel Müziği Eğitimi
çalğı alətləri - zurna, tar, saz üçün yazılmış orijinal əsərlər), Məmməd Quliyev, Nəriman Məmmədov və b. ilk təhsillərini məhz milli alətlər şöbəsində başlamışlar. Beləliklə, məhz bu strateji məqsədləri nəzərdə tutan Üzeyir Hacıbəyovmilli alətlərin tədrisini Azərbaycanda qəbul edilmiş üçpilləli musiqi təhsili sisteminə qoşmaq üçün 1922-ci ildə“Türk (yəni Azərbaycan) musiqi texnikumu”nu yaratdı : burada ibtidai və orta təhsil pilləsi var idi.Bu texnikumda tədris iki istiqamətdə aparılırdı:ənənəvi tədris repertuarı muğam dəstgahları, kiçik həcmli muğamlar, zərbi-muğamlar, rənglər, təsniflərlə təmsil olunurdu. Notla tədrisi Üzeyir Hacıbəyov aparırdı. Milli alətlər üçün notla tədrisin perspektivlərini Ü.Hacıbəyovdərindən duyurdu. Məqsəd kimi yalnız Azərbaycan musiqisini deyil, dünya musiqisini də öyrənib, anlayan, ifa edə bilən müasir ifaçı yetişdirmək idi. İlk mərhələdə tar, kamança üçün heç bir vəsait olmadığı üçün əsas məsələ tədrisin bu forması üçün repertuarın yaradılması oldu. Ü.Hacıbəyov tar üçün ilk açar sistemi (metso soprano) yaradaraq, skripka üçün nəzərdə tutulmuşDulovun məşğələ dəftərindən , Azərbaycan xalq mahnılarının, rənglərinin, rəqs havalarının işləmələrindən istifadə edirdi. 1931-ci ildə notlu xalq çalğı aləğləri orkestrinin yaradılmasıhəm ifaçılıq, həm tədris, həm də bəstəkaryaradıcılığı sahəsində yeni bir təkan verdi.Bu orkestrin yaranması ilə milli alətlər, xüsusilə dəonların tədrisi formaları ətrafında gedənmübahisələrə son qoydu. Əvvəlcə 22 nəfərdən ibarət orkestrin tərkibində tar, kamança, balaman,nağara, dəf, qarmon kimi alətlər təmsil olunmuşdu. Hal-hazırda bu orkestrdə dörd qrup alətlər var : mizrablı alətlər (tar, saz, qanun, ud, dütar), kaman alətləri (kamança), nəfəsli alətlər (balaman, tütək, zurna), zərb alətləri (dəf, nağara, qoşa nağara) vəharmonik dayaq verən fortepiano. Təcrübəli ifaçılarla yanaşı orkestrə artıq musiqi məktəblərində oxuyan yeni nəsil cəlb edildi. Orkestrdə işləmək üçün artıq elementar nəzəriyyə, notu üzdən oxumaq, orkestr çalğısı vərdişlərinə malik ifaçılar lazım idi. Beləliklə, azərbaycanda milli alətlərin tədrisininikinci mühüm tərkib hissəsinin zəruriliyinin isbata ehtiyacı qalmadı. Əsas məsələ - repertuar məsələsi idi. Nə çalmalı?Üzeyir Hacıbəyov bu sahədə də ilk addım atdı: xalq çalğı alətləri üçün iki fantaziyasonradan gənc bəstəkarların bu istiqamətdə əsərlər yazmağına təkan verdi. Xalq çalğı alətləri orkestrinin digər bir mühüm vəzifəsi azərbaycanlı dinləyicilərini çoxsəsli orkestr səslənməsinə,xalq çalğı alətlərini isə avropa bəstəkarlarının musiqi üslubuna alışdırmaq, xalq çalğı alətlərinin isə bu musiqini də ifa etmək imkanına malik olmasının göstərmək idi. Məhz bunun üçün qərbi avropa və rus bəstəkarlarınınbir sıra əsərləri də orkestr üçün işlənilərək səsləndirilirdi. İndi bəstəkar yaradıcılığında simfoniya, konsert, opera, balet, avropa alətləri üçün müxtəlif janrlı əsərlər ilə yanaşı bu orkestr, tar, kamança, Mustafa Hilmi BULUT
116 qanunu üçünyazılmış onlarca əsərlər var. Təkcə tar tədrisinin repertuarında 20 konsert vardır. İlk konsert hələ 1952=ci ildə Qara Qarayevin tələbəsi görkəmli bəstəkar, xalq artisti Hacı Xanməmmədov tərəfindən yazılmışdır. Ondan sonra S.Rüstəmov, S.Ələsgərov, T.Bakıxanov, C.Cahangirov, Z.Bağırov, N.Məmmədov, Ə.Rəhmətova, M.Umudov və b. Tar və orkestr üçün konsertlər bəstələmişlər. İlli çalğı alətləri üçün kiçik formalı orijinal əsərlər- fantaziya, prelüd, sonatina, sözsüz mahnı, proqramlı miniatürlərdə çoxdur. S.Ələsgərovun tar və fortepiano üçün “Daimi hərəkət”, “Tarantella”, “Sözsüz mahnılar”, “İntermetso”, Həsən Rzayevin “Rəqs-tokkata”, N.Əliverdibəyovun “Qaytağı”, S.İbrahimovanın tar və kamera orkestri üçün poeması, V.Allahverdiyevin tar və fortepiano üçün balladası, E.Mənsurovun “Saqinamə” əsəri, M.Quliyevin, A.Gəray məmmədbəylinin pyeslərini, Xalq çalğı alətləri orkestri üçün süitalar, pyeslər, fantaziyalar. Milli çalğı alətlərinin tədris və konsertrepertuarında Qərbi Avropa bəstəkarlarının ən müxtəlif janrlı əsərlərinin köçürmələri tədris və konsert repertuarında geniş istifadə olunur. Bu, həm ifaçıların musiqiçi kimi dunyagörüşünün genişlənməsində, onların dünya musiqi ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmasında önəmli rol oynayır, həm də onların repertuarını xeyli genişləndirir. Nəzərə alsaq ki, milli şöbədə təhsil alan öyrəncilər digər ixtisaslarda olduğu kimi milli musiqinin nəzəriyyəsi vətarixini keçdikləri kimi,avropa solfecio, harmoniya,musiqi təhlili , qərbi avropa musiqi tarixi, ümumi fortepiano fənlərini keçirlər,bütün bu biliklərinqavranılmasında onların həm də bu əsərləri ifa etməsi çox böyük rol oynayır. Onlar Baxın , Mosartın, Mendelsonun, Haydnın, Vyetanın, Bramsın və bir çox başqa bəstəkarların musiqisini ifa edirlər. Bundan başqa Azərbayjan bəstəkarlarının müxtəlif janrlarda - orera, balet, avropa alətləri üçün əsərlər, mahnılar da milli alətlər üçün köçürülərək daim səslənir.Azərbaycan bəstəkarları fortepiano və xalq çalğı alətləri orkestri üçün konsert, poema, fantaziyalar yazır, kantata, xor əsərlərinin ifasında orkestr geniş istifadə olunur.Qeyd edək ki tədrisdə texniki çalğı vərdişlərini formalaşdıran etüd repertuarı var. S.Rüstəmovun, A.Gərayın etüdləri , qammaların çalınması texnikanın inkişaf etdirilməsinin əsasında durur. Eyni zamanda avropa repertuarından fortepiano, skripka üçün konsertlər xalq çalğı alətləri orkestrinin müşaiyəti ilə işlənilir və ifa olunurdu. Muğam dəstgahlarının tar, kamança, balaman və orkestr üçün işlənmələri də olduqca orijinal ifa forması idi. Rəng, dəraməd, diringə, zərbi muğamların ritmik partiyası orkestr tərəfindən notla çalınır, muğam şöbələrini solo improvizasiya edilirdi. Bu işləmələri S.Rüstəmov etmişdir. Müasir dövrdə yeni ansambllar - (tar, kamança və fortepiano) yaranır.Beləliklə müasir mərhələdə milli alətlərdə tədrisin formaları -“notlu ixtisas”, muğam ixtisası , xalq çalğı orkestri sinfi, orkestrləşdirmə və dirijorluq sinfi və ixtisası da mövcuddur. Milli musiqi alətləri üçün repertuarda son illər müasir avanqard musiqi məcrasına aid edilən əsərlərdə də tar, saz, kamança, zurna, qanun, milli zərb alətlərindənistifadə edilməsiböyük maraq maraq doğurur. Bu
Genel Müziği Eğitimi
istiqamətdə Cavanşir Quliyevin əsərləri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun saz və skripka üçün Sonata, zurna və simfonik orkestr üçün Uvertüra əsərlərində milli alətlər üçün kifayət qədər mürəkkəb partiya yazılmışdır.F.Qarayevintar, alətlər ansamblı, qiraətçi üçün “Muğam, xütbə və surə” kompozisiyası, F.Əlizadənin “Ölümsüzlüyə səyahət” oratoriyasında da tar əhəmiyyətli rol oynayır. Bu əsərlər tədris prosesində çalınmasa da şübhəsiz ifaçıların muasir yazı texnikası ilə tanışlığını şərtləndirir. Müasir bəstəkarların milli alətlərə diqqətinin son dərəcə artmasıartıq müasir dünyamızda kurəsəlləşmənin basqısına bir reaksiya kimi də qiymətləndirilə bilər. Milli ənənələrin rəngarəng formalarda təmsil olunması tendensiyasının ən parlaq nümuməsi kimi milli musiqi alətlərini istifadəsi ilə yazılmış və Avaropa festivallarında ifa olunaraq alqışlanan avanqard istiqamətli əsərlərdir.
Biblioqrafйa: 1.Ц.Щajıbяйov. Azяrbaйjanda musiqi tяrяqqisi. Яsяrlяri. 2-ji jild. B., 1965. 2.O.Orxanbяйli. tar tяdrisinin metodikası. B., 1976. 3.V. Яbdцlqasımov. Azяrbaйjan tarı. B.. 1989. 4.O. .Quliйev. Azяrbaйjan xalq musiqi alяtlяri orkestri. B., 1987 5. Tar, kamança vя qanun ixtisasları цzrя maэistr dяrяjяsi alanlar цçцn prqram. Tяrtibçi Prof. R.Quliйev B., 1997 6. Tar, kamança vя qanun kursu цçцn muьam proqramı. Tяrtibçi prof. R.Quliйev, B.. 1992 7. R.Zющrabov. Щajı Xanmяmmяdov. B., 1992 8. E.Abasova, D.Danilov, L.karaqiçeva. K.Sяfяrяlibяйova.Ц.Щajıbяйov adına Azяrbaйjan Dюvlяt konservatoriйası .1921-1971.B., 1972 Yüklə 38,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|