Geneza I rozwój nauk ekonomicznych

Geneza i rozwój nauk ekonomicznych

Komentarz: tekst zaczerpnięty z S. Stachak: Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych. Książka i Wiedza, Warszawa 1997 s.30-35

Ekonomia jako nauka (Nagłówek 1)

Naukowa wiedza ekonomiczna różni się od etyczno-ekonomicznych poglądów zawartych w filozofii moralnej oraz od potocznej wiedzy za­wodowej głównie tym, że:

Jest tworzona w postaci jednolitych i samoistnych systemów twier­dzeń (teorii i dyscyplin naukowych: nie jest traktowana jako składnik filozofii moralnej ani nie zawiera treści nieekonomicznych, jak poradniki dla gospodarzy domu).

1. 
   Jest to wiedza teoretyczna i empiryczna zarazem, zawierająca twier­dzenia uzasadnione metodycznie (bezpośrednio i pośrednio) poznawalny­mi faktami gospodarczymi, a nie wynikami spekulacji nad zasadami etycznymi, co czyni ją wiarygodną.
   
2. 
   Zamiast etycznych aksjomatów, narzucanych pod groźbą kar, nau­kowe dzieła ekonomiczne zawierają propozycję bogacenia się dla popra­wy życia (tj. świeckiego aksjomatu) oraz propozycje skutecznych środ­ków i metod uzyskiwania bogactwa.
   

Prekursorzy naukowej wiedzy ekonomicznej (Nagłówek 1)

Merkantyliści (Nagłówek 2)

Za prekursorów naukowej wiedzy ekonomicznej historycy myśli eko­nomicznej uznają przeważnie merkantylistów. Merkantyliści wskazywa­li ludziom realne cele życiowe (zgodnie z duchem renesansu) zamiast celów metafizycznych, odrzucili zasadę ceny sprawiedliwej (jako hamu­jącą wymianę towarów), wysunęli ideę bogacenia się całych społeczeństw (a nie tylko klas panujących) i wskazywali sposoby jej realizacji: nie przez wyzysk pod fizycznym przymusem ani przez łupy wojenne,' ale dzięki pracy w efektywnych dziedzinach gospodarki (w handlu i w przemyśle) oraz odpowiedniej polityce celnej i podatkowej. Z meto­dycznego punktu widzenia merkantylizm wyróżnia się empiryzmem potocznym. Wiedza merkantylistyczna była bowiem tworzona przez praktyków (przeważnie kupców i związanych z handlem urzędników), podobnie jak potoczna wiedza agroekonomiczna. Wiedza merkanty­listyczna tworzy już pewien system, jest to jednak system niespójny i ułomny, dlatego jest nazywana doktryną, a nie teorią, podobnie jak fizjokratyzm.

Fizjokraci (Nagłówek 2)

Fizjokratyzm ma również niemetafizyczny charakter i zawiera ideę powszechnego bogacenia się. Ponadto jest to system bardziej spójny, for­mowany dedukcyjnie (co różni go od merkantylizmu) za pomocą hipotez i aksjomatów, spośród których podstawowe znaczenie miał aksjomat pra­wa natury. Stosując dedukcyjną strategię badań, fizjokraci postulowali równocześnie potrzebę uzyskiwania wiedzy możliwie pewnej i ścisłej: nieprzyjmowanie założeń niezgodnych z faktami, opieranie twierdzeń na dużej liczbie faktów i sprawdzanie twierdzeń. Z prawa natury fizjokraci wyprowadzili przede wszystkim różne zasady liberalizmu, jak wolność osobistą obywateli, swobodę działania gospodarczego i prawo własno­ści, kierowane przeciw prawom feudalnym. Fizjokraci dostrzegli, że do rozwoju gospodarki oprócz wolności jest też potrzebna akumulacja kapi­tału, która zależy od wytwarzania dochodu czystego. Wskazywali (ina­czej niż merkantyliści) na rolnictwo jako jedyne źródło dochodu czyste­go, co było dużym błędem (nie dostrzegli jeszcze, że praca tworzy do­chód wszędzie tam, gdzie jest stosowana). Wskazywali również, że uzy­skiwanie dochodu jest ograniczone przez prawo zmniejszających się przy­chodów z ziemi.

Adam Smith (Nagłówek 1)

Główne dzieło(Nagłówek 2)

Kolejny etap w rozwoju myśli ekonomicznej i pierwszy etap nauko­wego badania zjawisk gospodarczych zapoczątkował Adam Smith. Jego dzieło Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (opubliko­wane w 1776 r. i głośne od początku XIX w.) jest bezdyskusyjnie zaliczane do dzieł klasycznych. Ze względu na podjęte problemy i metody ich rozwiązywania jest uznawane za wzorzec klasycznego kierunku ekonomii. Historycy myśli ekonomicznej wskazują, że pod względem meto­dycznym dzieło to nie jest jednolite, zawiera bowiem część dedukcyjną i składniki opisowe. W części dedukcyjnej występują aksjomaty dotyczące, istoty i głównych przyczyn bogactwa, wzięte przeważnie z obserwacji potocznych, dowody ich prawdziwości i dowody fałszywości twierdzeń konkurencyjnych. Metodolodzy nauk ekonomicznych zwykle twierdzą, że dzieło Smitha jest wynikiem badań dedukcyjno-indukcyjnych, gdyż składniki indukcyjne (opisowe) są w nim podporządkowane aksjomatom i rozumowaniom dedukcyjnym.

Poglądy (Nagłówek 2)

Adam Smith odrzucił poglądy merkantylistów i fizjokratów na temat bogactwa jako jednostronne i szkodliwe. Bogactwo narodu określił jako sumę dóbr wytworzonych przez pracę produkcyjną i konsumowanych przez całe społeczeństwo. Za główne przyczyny bogactwa uznał: liczbę i kwalifikacje osób pracujących w gospodarce kraju, proporcje między liczbą osób zatrudnionych w gospodarce i pozostałych osób, podział pracy, stosowanie wynalazków, podział wytwo­rzonego bogactwa na spożycie i akumulację. Adam Smith badał pro­cesy gospodarcze z punktu widzenia indywidualnego przedsiębiorcy uczestniczącego w wymianie rynkowej. Wolny rynek traktował jako regulator procesów gospodarczych, wpływający wydatnie na różne przyczyny bogactwa (wielkość produkcji, ceny, zysk, podział pracy, reprodukcję siły roboczej itp.), i zarazem samoczynny mechanizm („niewidzialną rękę"), który koordynuje indywidualne, egoistyczne i sprzeczne dążenia ludzi do zaspokajania własnych potrzeb tak, że współ­ tworzą bogactwo całego kraju.

Inni współtwórcy ekonomii klasycznej (Nagłówek 1)

David Ricardo (Nagłówek 2)

Głównym współtwórcą klasycznego kierunku badań ekonomicznych był David Ricardo. W swym głównym dziele Zasady ekonomii politycz­nej i opodatkowania (1817 r.), poświęconemu problemowi podziału dochodów w gospodarce towarowej, zastosował metodę modelową, czyli ściśle dedukcyjną (przyjmując jako aksjomaty twierdzenia uchodzące za oczywiste). Ricardo ustalił, że wartość towaru wynika z jego rzadkości lub kosztu pracy niezbędnej do jego wytworzenia (tj. pracy wykonanej aktualnie oraz przeniesionej ze zużytych środków produkcji). Z ustalenia tego wynika, że zysk i renta są potrąceniami z produktu wytworzonego przez robotnika. Ricardo jest też autorem teorii kosztów komparatywnych i dynamicznej wersji prawa zmniejszających się przychodów z ziemi.

Jean B. Say (Nagłówek 2)

Kontynuatorem klasycznej ekonomii był Jean B. Say {Traktat o ekonomii politycznej z 1803 r.). Say jest znany z poglądu, że o wymiennej wartości towaru decyduje jego użyteczność i koszt produkcji, oraz z podzia­łu czynników produkcji na pracę, ziemię i kapitał, determinującego podział dochodu na płacę, procent i rentę gruntową.

Thomas R. Malthus (Nagłówek 2)

Kolejnym współtwórcą klasycznej ekonomii był Thomas R. Malthus, najbardziej znany z dzieła Prawo ludności (z 1798 r.), w którym wyka­zał wpływ przewagi przyrostu naturalnego ludności nad wydajnością ziemi na rozwój gospodarki kraju.

Opozycja ekonomii klasycznej (Nagłówek 1)

Wilhelm G. Roscher (Nagłówek 2)

W połowie XIX w. powstał w Niemczech historyczny kierunek badań ekonomicznych - antyliberalny, pronarodowy i opozycyjny w stosunku do kierunku klasycznego. Głównym jego twórcą był Wilhelm G. Roscher. Zarzucał on kierunkowi klasycznemu nieuzasadniony dedukcjonizm i nomotetyzm, postulował zaś potrzebę badań konkretnych i ostrożnego, indukcyjnego formułowania twierdzeń ogólnych, m.in. przez stosowanie metod statystycznych. Nie był jednak konsekwent­ny i często ograniczał się do ilustrowania twierdzeń klasyków ekono­mii faktami z historii gospodarczej.

Inni opozycjoniści ekonomii klasycznej (Nagłówek 2)

Bardziej radykalny był Bruno Hildebrandt, który głosił, że funkcjonowanie gospodarki można po­znać tylko na podstawie faktów. Zdecydowanie zwalczał dedukcjonizm Karl Knies, traktujący wiedzę ekonomiczną jako idiograficzną, podobnie jak reprezentanci młodszej szkoły historycznej, którzy fak­tycznie zajmowali się historią gospodarczą. Zarzucali oni (zwłaszcza Gustav von Schmoller) klasykom ekonomii ślepe naśladowanie nauk fizykalnych, nadużywanie dedukcjonizmu i pomijanie specyfiki zjawisk społecznych.

Szkoły ekonomii (Nagłówek 2)

Mimo tej krytyki większość twórców ekonomii kontynuowała stoso­wanie aksjomatów i dedukcyjnych metod rozumowania. Zajmowali się oni (w drugiej połowie XIX w.) głównie wyjaśnianiem niedostatecznie zbadanych zjawisk gospodarczych, badaniem nowych zjawisk oraz do­skonaleniem wiedzy ekonomicznej (uściślaniem i pełniejszym uzasadnia­niem), stosując do tego celu nowe aksjomaty, modele i metody matematyczne. W wyniku zróżnicowanego podejścia powstały szkoły: austriac­ka, lozańska i neoklasyczna.

Szkoła austriacka (Nagłówek 3)

Przedmiotem zainteresowań szkoły austriackiej były przede wszyst­kim preferencje stosowane przez nabywców towarów. Prekursor tej szkoły Carl Menger podzielił dobra użyteczne, czyli zaspokajające potrzeby ludz-kie,;na wolne i gospodarcze. Dobra gospodarcze są z natury rzadkie, dlatego muszą być wytwarzane i wymieniane.

Według Mengera nabywcy oceniają wartości towarów według waż-npści i pilności (czyli intensywności) potrzeb, które mają zaspokoić. Kontynuator tych badań Friedrich Wieser wprowadził do teorii eko­nomii pojęcia kosztów alternatywnych i użyteczności krańcowej, które połączył z pierwszym prawem Gossena o nasycalności potrzeb ludzkich. Twierdził, że wartość jest rachunkową formą użyteczności i że dobra gospodarcze są wyceniane według ich użyteczności krańcowej. Uży­teczność rozumiał przy tym jako zadowolenie nie tylko z konsumo­wania, ale także z samego posiadania, produkowania czy inwestowa­nia. Kolejny współtwórca szkoły wiedeńskiej Eugen von Bóhm-Ba-werk uzupełnił teorię użyteczności twierdzeniami, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż przyszłe oraz że nie doceniają przyszłych po­trzeb.

Szkoła lozańska (Nagłówek 3)

Jedną z ważnych cech rozwijanych badań ekonomicznych było ich matematyzowanie, sięgające najwyższego poziomu w lozańskiej (nazywanej też matematyczną) szkole badań ekonomicznych. Nieodłącznym składnikiem matematycznej formalizacji tych badań stało się stosowanie pojęć o wysokim poziomie abstrakcji. Główni twórcy szkoły lozańskiej (Leon Walras, Vilfredo Pareto i Enrico Barone) wprowadzili do badań ekonomicznych pojęcia zjawisk idealnych, mających badane cechy w stopniu krańcowym - minimalnym albo maksymalnym. W wyniku takiego podejścia teorie ekonomiczne stały się abstrakcyjne i normatywne: nie mówią o tym, jakie są procesy gospodarcze, ale o tym, jakie mogły być w sytua­cjach idealnych, tj. po spełnieniu warunków ustalonych teoretycznie.

Szkoła neoklasyczna (Nagłówek 3)

Główne osiągnięcia szkół austriackiej i lozańskiej przejęli teoretycy ze szkoły neoklasycznej. Twórca tej szkoły William S. Jevons połączył zasadę użyteczności krańcowej z zasadą gospodarności, twierdząc, że dzia­łalność gospodarcza polega na maksymalizowaniu przyjemności z uzyskiwania nadwyżki dóbr nad przykrością powodowaną ich uzyskiwa­niem (zdobywanie zadowolenia po najniższym koszcie przykrości). Pracę traktował jako ponoszenie bieżących przykrości dla uzyskania zadowolenia w przyszłości. Drugi twórca tej szkoły Alfred Marshall jest wynalazcą pojęcia elastyczności popytu i autorem poglądu o orga­nizacji jako czwartym czynniku produkcji (oprócz pracy, ziemi i ka­pitału).

Badacze ujemnych zjawisk w ekonomii (Nagłówek 1)

Teoretycy ekonomii w różnym stopniu zajmowali się ujemnymi zja­wiskami społecznymi, które towarzyszyły gospodarce kapitalistycznej: ubóstwem, konfliktami społecznymi, kryzysami gospodarczymi i wynaturzeniami. Karol Marks zakładał, że zjawiska te znikną po zmianie ustroju społecznego, ale jego założenie nie sprawdziło się w praktyce, ponadto gospodarka w postulowanym przez niego ustroju socjalistycznym oka­zała się mało wydajna. Niektórzy inni teoretycy postulowali prowa­dzenie polityki socjalnej albo (jak John S. Mili) działania na rzecz ograniczenia przyrostu ludności ubogiej. Problem kryzysów gospo­darczych najbardziej dogłębnie rozpracował John M. Keynes. Wynatu­rzeniom wynikającym z bogactwa (ostentacyjnemu próżnowaniu i kon­sumpcji na pokaz) poświęcił cenne dzieło Thorstein B. Veblen {Teoria klasy próżniaczej).