Geologiya kk
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
hisoblanadi. Sirdarë Orol dengiziga intilib, qum, xarsang va shag`allarni oqizib kelib, eroziya bazisini twldirmoqda.
Tayanish tu`sinik Geoxronologiya bul jerdin` rawajlaniw tariyxin ko`rsetetug`in dokument. Absolyutlik geoxronologiya jerdin` negizgi jasin ko`rsetedi: urantoriyli, uglerodli, geliy, qorg`asinli. Salistirmali geoxronologiya jerdin` jasin salistirmali tu`rde aniqlaydi: metodlari, stratigrafiyaliq, petrografo- litologiyaliq, paleontologiyaliq. Stratigrafiyaliq ha`m geoxronologiyaliq shkala. Eralar Arxey, proterazoy, palezoy, mezozoy, kaynazoy.
Sorawlar
1. Geoxronologiya degenimiz neW 2. Absolyutlik ha`m salistirmali geoxranologiya 3. Geoxronologiyanin` geologiyadag`i orni
LEKTsIYa 9 SAMALDIN` GEOLOGIYALIQ JUMISI
1. Traposfera qatlami ha`m samaldin` payda boliwi. Hawa ag`imi. 2. Samaldin` geologiyaliq jumisinin` tiykari. Qatlamlar rel`ef formalari 3. Samaldin` geologiyaliq jumisina baylanisli paydali qazilma bayliqlar
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov A, T,FAN 1972. 3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Samaldin geologiyalik jumisi xaua agiminin troposfera katlaminda kozgaliuina tiykarlangan. Xauanin atmosfera basim ayirmashiliklarinan xaua agimi payda bolip, ol jokargi basim oblastlarinan tomen basim oblastlarina karay kozgaladi. Atmosferalik basimnin ozgeshelikleri kun nurinin jerdi berdey kizdirmauinan xam issiliktin xaua katlamina beriliu jagdaylarinan kelip shigadi. Xauanin kiziui onin strukturasinin keneyiuine, jenillesiuine xam kizgan jer betinen koteriliuine alip keledi. Kizgan xaua troposfera katlaminda belgili biyiklikke koterilip aste siuiu baslaydi. Xaua ortasha xar 1000 m de 5,64 m graduska siuiudi xam salmagi auirlasip tomenge jer betine karay kozgalisin baslaydi. Bul jagdaydi xauanin aylanbali tsirkultsiya xareketi dep atalip, yagniy jilli xaua jokariga siuik xaua tomenge karay kozgaladi. Tsirkulyatsiya uaktinda xauanin gorizontal kozgalisi samal dep ataladi. Samal geologiyalik protsesslerden en ulken kush-kudretke iye bolgan atmosfera faktorlarinan esaplanadi, onin geologiyalik xizmeti kobirek saxralarda, tereksiz, osimliksiz, saxra jerlerde kozge anik taslanadi. Esaplardin korsetiuinshe kurgaklik maydaninin a`/o` bolimi, yagniy saxrali yamasa yarim saxrali maydanlar samal isleri natiyjesinde jujege kelgen. Jer juzinde barxama yamasa uakti- uakti, asirese tosattan esetugin samallardin turleri belgili. Passatlar - ekvator boylap shigis xam batis taman udayina esetugin samallar. Mussonlar - xaua-rayinin ozgerip turiuina baylanisli bolgan uakti-uakti esetugin samallar. Brizler - bir keshe-kundiz dauaminda kundiz tenizden kurgaklikka, keshte kurgakliktan jane teniz taman esetugin samallar. Tau vodiy shamallari - tau xam vodiy lerde temperaturanin ozgeriui bir tur bolmaganligi sebepli juzege keledi. Tosattan payda bolatugin samallar - boran xam tayfunlar xaua- rayinin basim, temperatura, igallik xam t.b. olshemlerinin ozgerip turiuinan payda boladi. Usi samal turleri unirau onimlerin g` turli usil menen xareketlendiredi. a` - sinik jinislrin jer usti boylap domalatip ushiradiN` g` - sinik jinislardi jerustinin jokarirak boliminde erkin xalinda ushiradi. Misali, jer betinen a`0 sm jokarirak samaldin esiu tezligi sekundina n`-w m bolsa, diametri 0,g`o` mm ge shekem bolgan kumlardi biymalel ushirip xareketlentiredi. Samaldin tezligi w-h,o` m/sek. bolsa - 0,o` mm, a`0-a`a` m/sek. bolsa - a`,o` mm ulkenliktegi kumlardi juda ulken araliklarga aparip taslaydi. Ozbekstan xam Afganistan kumlari Iranga, Saxara kum xam shanlari Atlantika okeani taman kushli samallar mengen birge koshkenligi geologiyaga malim. Kum xam shan danesheleri g`000-q000 km xatte bunnanda uzak aralikka da kushli samallar menen barip jetiui mumkin. Kushli samallar natiyjesinde millionlap otkir kum danesheleri xareketke tusip, tup tau jinislarin egeulep, kesip uliuma aytkanda korroziyaga ushiratadi. Barxanlar - kishi xam ulken tobelikler payda kiliushi kum uyimlari. Dyunalar bolsa boyina sozilip jatkan tobelik kum uyimlari. Samal esiui putkilley toxtasa dyuna xam barxanlar kishkene taular xam tobeliklerge aylanadi. Samaldin geologiyalik xizmeti natiyjesinde payda bolatugin jinislardin biri - lessler. Less (xalik arasinda saz topirak dep ataladi) payda boliui xakkinda jalgiz bir pikir jok. Lesstin mineralogiyalik kurami (0,00o` mm diametrden iri daneshelerdin ishindegi jenil fraktsiya) - kvarts,
dala shpati, biotit, slyuda, ekinshi darejeli minerallardan - magnetit, gematit, ilmenit, limonit, rogovaya obmanka, piroksen xam amfibol gruppalari, tsirkon,
apatit xam baskalar. Jokarida aytkanimizday, samal troposfera qatlaminda payda bolip, joqarg`i basim oblastinan tomengi basim oblastina qozg`aliwshi hawa ag`iminda payda boadi. Samal tezligi m/sek ta olshenedi. Jerdin` jilli oblastlarinda (ekv) quyash nuri qizg`aninda atmosfera jog`ari qaray ha`reket etedi. Suyiq qatlamg`a jetip u`,w tomenge qaray qozg`aladi. Tomenge qaray qozg`aliw ha`reketi dawillardi payda etedi. Subtropikten tropik oblastlarga bag`darlang`an samal passat delinedi. Samaldin` geologiyaliq jumisi q etaptan turadi. 1. Taw jinislarin buziwdan 2. Buzilg`an taw jinislarin tasiwdan 3. Buzilg`an taw jinislardin jiynalip taza geologiyalik katlamlardi, yagniy eol geologiyalik strukturasin payda boliui. Atmosfera (havo qobig`i) - erning eng tashqi qobig`i bwlib, uning erga yaqin bwlgan qismining tarkibida 78,3 protsent azot, 20,99 protsent kislorod, 0,03 protsent karbonat angidridi, 0,94 protsent argon, neon, geliy, ozon, ammiak va boshqa elementlar uchraydi. Atmosfera asosan uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferadan iborat. Troposferaning wrtacha 10-11 km bwlib, atmosferaning 75 protsentcha qismini wz ichiga oladi. Ekvatorda uning balandligi 17 km, qutblarda esa 8 km ga etadi. Troposferada temperatura har 100 m balandlikda - 0,6° pasayadi. Troposferaning yuqori qismida temperatura ekvatorda - 80°. Troposfera yuqori qismining urtacha temperaturasi - 55° ga etadi. Umuman troposfera barqaror emas, u gorizontal va vertikal holatda tez-tez harakatlanib, wzgarib turadi.
bilan stratosfera oralig`ida 2 km qalinlikda bwshliq bor, bu substratosfera qatlamidir. Bu qatlamda temperatura 10-25 km balandlikkacha bir xil (-25° atrofida) saqlanadi. Undan yuqorida temperatura kwtarilib 40 km da - 0° ga, 70 km da - 35° ga etadi. Stratosferada 15-35 km balandlikda ozon gazi twplana boradi. Ionosfera 80-82 km dan yuqorida bwlib, havoning bu qatlami meteoritlar uchganda kuzatib aniqlanadi. Quëshdan keluvchi ul`trabinafsha va kosmik nurlar ta`sirida ionosferada ionlashish protsessining rwy berishi aniqlandi. Ma`lum bwlishicha, 100 km da ionlashish protsessining bir bosqichi, undan balandda - 250 km - ikkinchi bosqich uchraydi, binobarin, qancha baland kwtarilsa, shuncha kwproq ionlashadi. Havo bosimi bir xilda bwlmaganligidan havo oqimlari - shamol paydo bwladi. Ekvatorda bosim kamayganda subtropikdan ekvatorga tomon havo oqimi ywnalib passat shamollarini vujudga keltiradi. Shimoliy yarim sharda passatlar shimoldan janubga harakat qilmay shimoli-sharqdan janubi-g`arbga tomon esadi. Janubiy yarim sharda janubdan-shimolga emas, balki janubi-sharqdan shimoli-g`arbga tomon harakatlanadi. Bu hol erning wz wqi atrofida aylanishidan kelib chiqadi. Passat shamolga qarshi esuvchi, uning ustida harakatlanuvchi shamolga antipassat deyiladi. Bu shamol 2,5-3 km balandlikda bwladi. Antipassat ekvatordan kwtarilgan issiq havo oqimidan hosil bwladi, bu shamol erning aylanishi ta`sirida shimoliy yarim sharda wngga, janubiy yarim sharlarda esa changa burilib esadi.
Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|