Geologiya kk

 

 

 

osimliklerdi tau jinislarinin arasinda saklanip ushirasiushi olardin kaldiklari, tamgalarina tiykarlanip 

uyrenedi.  

Paleontologiya,  paleobotanika,  stratigrafiya  usillari  tiykarinda  tau  jinislarinin  salistirma 

geologiyalik  jasi  aniklanadi.  Radiologiyalik  usil  tau  jinislarinin  kuramindagi  radioaktiv 

elementlerdin  bolekleniuin  uyreniuge  tiykarlanip  olardin  absolyut  jasin  aniklauga  mumkinshilik 

beredi.  

F  a  ts  i  ya    t  a  l  i  m  a  t  i    tiykarinda  geologiyalik  otmish  tariyxtagi  tabiy-geografiyalik 

sharayat taseur etiledi.  

P  a  l  e  o  g  e  o  g  r  a  f  i  ya  talimati  tiykarinda  otgen  geologiyalik  daurlerdegi  geografiyalik 

landshaftlar xam olardin rauajlaniui tusiniledi.  

K a z i l m a  b a y l i k l a r  xakkindagi talimat geologiya ilimlerinin kadimgi taraui bolip, 

ol geologiyanin pauda boliuinin tiykari boladi.  

Bul  talimat  insanlar  tarepinen  tuuridan-tuuri  paydalanilatugin  yamasa  xalik-xojaligi  ushin 

zarur  metallar,  minerallar  xam  ximiyalik  elementlerdi  ajiratip  aliuda  zarur  xam  turli  tabiygiy 

sharayatlarda payda bolgan minerallar zatlardi uyrenedi.  

G i d r o g e o l o g i ya - Jer asti suularinin kelip shigiu sebepleri, fizikalik xam ximiyalik 

kasiyetleri,  xareketi,  olardin  jer  kabiginda  jaylasiu  xam  jer  ustine  shigiu  sharayatlari,  geologiyalik 

xizmeti xakkindagi pan. Jer asti suulari kopshilik geologiyalik protsesslerde katnasadi.  

I n j e n e r l i k  g e o l o g i ya n i n  uaziypasi injenerlik geologiyalik jumislardi alip bariu 

ushin  xam  imaratladi  kuriu  sharayatlarin  aniklau  ushin  geologiyalik  protsesslerdi  xam  tau 

jinislarinin fizikalik texnologiyalik kasiyetlerin uyreniuden ibarat. 

Geologiyanin  ameliy  axmiyeti  juda  muxim  xam  xar  kiyli.  Xalik-xojaliginin  xam  sanaattin  turli 

tarmaklarinda Jerdin ishki xam sirtki protsesslerinin “onimleri” - metall rudalari, komir, neft`, gaz, 

jer asti suulari, kurilis materiallari, duz xam baska kazilma bayliklarga tiykarlangan. Sonin menen 

bir  katar  geologiya  jerdin  payda  boliui,  formasi,  tirishiliktin  payda  boliui  kusagan  maseleler 

boyinsha ilimiy izertleuler jurgizip, bizin bilimimizdi keneytirip otiradi. 

Geologiya  ilimi  tariyxinan.  Geologiya  iliminin`  negizgi  tu`sinikleri  ju`da`  erte  a`sirde 

baslang`an.  Erte  paleolit  da`wirinde  adamlar  qatti  taw  jinislardan  ha`m  minerallardan 

(kremen`/shaqmaqtas,  xaltsedon,  yashma,  kvartsitler,  obsidian  ha`m  t.b.)  o`zlerine  o`ndiris 

qurallarin  islegen.  Keynirek  bizin`  a`sirimizge  shekem,  adamzat  metal`  aliwdi,  jer  asti  suwlardan 

paydalaniwdi, duz aliwdi ha`m mineral` suwlardar emleniwge paydalang`an. Usi sebepler geologiya 

iliminin`  adamlarg`a  praktikaliq  jaqtan  ju`da`  kerek  bolg`anliqtan  bul  ilim  tez  rawajlanadi.  XVIII-

a`sirdin` ekinshi yariminda geologiya ilimi birinshi ilimiy ashiliwlar payda etedi. 

Rossiyadan geologiya iliminin` tiykarin saliwshi M.V.Lomonosov edi (1711-1765jj). Onin` 

mina geologiyaliq miynetlerin atap o`tsek boladi. 1. «Pervie osnovaniya metallurgii ili rudnix del» 

(1742), 2. «O sloyax zemli» (1763). 3. «Slovo o rojdenii metallov ot troyaseniya Zemli» (1757). Ol 

o`z  miynetlerinde  adamzattin`  ko`p  jilliq  toplag`an  jer  tuwrali  ko`z  qaraslarin  ken`eytti  ha`m  jerdi 

rel`ef  formasinin`  payja  boliwinda  onin`  ko`p  jilliq  rawajlaniw  waqtina  baylanisli  degen  ideyani 

usindi. Ol sho`gindi taw jinislarinin` payda boliwin da`liylledi, jer qatlaminin` qalin`lig`in aniqladi 

(30-60  verst),  geologiyanin`  aktualistlik  metodin  izertledi  ha`m  printsipin  formulirovkaladi. 

---

 

 

 

Aktualistlik  metod  tiykarinan  onin`  bayitiw  boyinsha  ha`zirgi  jerdegi  qubilislar  onin`  rawajlaniw 

nizamliqlari  ertedegi  geologiyaliq  qubilislarg`a  uqsas,  qaytalaniwshi  ekenligin  da`liylledi. 

M.V.Lomonosov  ja`rdeminde  birinshi  geologiyaliq  oqiw  orinlar  ashildi,  yag`niy  1755-jili  MGU 

1773-jili  Sankt-Peterburg  Gorniy  institut.  M.V.Lomonosovtin`  basshilig`inda  XVIII-XIX-a`sirde 

u`lken akademiyaliq ekspeditsiyalar sho`lkemlestirildi olar og`ada ko`p dala materiallarin toplawg`a 

imkaniyat  berdi.  Usi  toplang`an  materiallardi  izertlep  minerolog  N.K.Koshkarev  ha`m  geolog 

G.P.Gel`mersen  ta`repinen  birinshi  geologiyaliq  kartalar  du`zildi  (Rossiyanin`  arqa  ha`m  evropa 

bo`limi). 

Akademik V.M.Severgin ta`repinen mineralogiya iliminin` tiykari du`zildi ha`m birinshi ret 

minerallardin` eki tomliq so`zligi payda boldi. 

XIX-a`sirge shekem geologiyanin` tiykarg`i jetiskenlikleri: Jer u`sti protsesslerin teren` u`yreniliwi, 

taw  jinislardin`  klassifikatsiyasi  payda  boliwi  jag`dayina,  quramina  ha`m  strukturasina  qarap 

bo`linedi,  ja`ne  de  minerallardin`  jer  qatlaminda  tarqaliwinin`  uliwma  nizamliqlari  aniqlandi.  Bul 

da`wirde birinshi geologiyaliq kartalar du`zildi ha`m taw sanaatinin` o`siwi tez rawajlandi. 

Biraq ta usi jetiskenlikler jerdi tiykarinan u`yreniwge onin` teren` qatlamlarinan shig`iwg`a 

mu`mkinshilik bermedi. Bul ma`seleler XIX-a`sirdin` yariminan baslap jaqsi rawajlana basladi. 

XIX-XX-a`sirdin`  birinshi  yarimina  shekemgi  geologiya  ilimine  o`z  u`lesin  qosqan  geolog 

ilimpazlar: 

A.P.Karpinskiy  (1847-1836)  ol  geologiya  iliminin`  barliq  metodlari  menen  islese  otirip 

onin` rawajlaniwina u`lken ta`sirin tiygizgen. Ol  o`z ilimiy miynetlerinde geologiyanin` tektonika, 

paleontologiya, petrografiya, paleografiya ha`m t.b. salalarina o`z u`lesin qosti. A.P.Karpinskiy jer 

betinin` formasi jer qatlami toqinli qozg`alislar ha`reketi na`tiyjesinde qa`liplesedi degen teoriyani 

da`liylledi. 

I.V.Mushketov (1850-1902) (Orta Aziya), V.A.Obruchev (1863-1956) (Orayliq Aziya ha`m 

Shig`is  Sibir`)  geolog  ilimpazlari  o`z  miynetlerinde  jer  qabatinin`  qa`liplesiwin  izertledi.  Olar 

ekspeditsiyaliq materiallar tiykarinda dinamikaliq ha`m tariyxiy geologiyanin` rawajlaniwina bahali 

teoriyaliq  usinislar  ha`m  atap  o`tken  territoriyalardag`i  tabiyg`iy  bayliqlardi  paydalaniw  jollarin 

a`meliy jaqtan ko`rsetken. 

E.S.Fedorov  (1853-1919)  bul  ilimpaz  mineralogiya  ha`m  kristalgrafiya  salalarinda  u`lken 

jumislar  atqardi.  Ol  ta`repinen  kristalografiyaliq  izertlewdin`  metodlari  aniqlandi  ha`m  geologiya 

ilimine ta`siri belgilendi. 

A.P.Pavlov (1854-1929) bul ilimpaz birinshi ret geologiyaliq izertlewlerdegi stratigrafiyaliq 

ha`m  paleontologiyaliq  metodlarg`a  genetikaliq  printsipler  kirgizdi.  Onin`  jumislari  bolip  atirg`an 

ha`m  bolg`an  geologiyaliq  protsesslerdi  toliq  tu`siniwge  imkaniyat  berdi.  Ol  muzliqlardi  ha`m 

kontinental` taw jinislardin` payda boliwin izertlegen. 

V.I.Vernadskiy  (1863-1945)  bul  ilimpaz  minerolog  bolip  ol  minerallardin`  sistematikasina 

ha`m  suwdin`  mineralliq  dene  retinde  ekenligin  da`liylledi  ha`m  izertledi.  I.V.Vernadskiy  jer 

qabatinin`  ximiyasin  ha`m  geologiyanin`  taza  tarawi  geoximiyani  aship  berdi.  Ol  o`zinin`  ilimiy 

jumislarinda biosferani izertlew metodlarin ashti. 

---