Geologiya kk
Yüklə 0,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
(morena) Bul rayonlarg`a ma`n`gi to`n` qatlamlari ustinde jaylasqan oblaslar kiredi, ha`m bul oblaslarda geologiyaliq jumislarg`a tiykarlanip mina muzliqlar payda boladi. 1. Erimeytug`in bir tegis muzliqlar 2. Erimeli muzliqlar 3. Atawli muzliqlar. Osi atap otken 3 muzliq formasinda en` basli geologiyaliq qubilisti payda etiwshi ha`reketli qatlam bolip tabiladi. Erimeytug`in oblastlarg`a biyik taw shin`lari, Arktika ha`m Antarktika kiredi. Erimeli muzliqlarg`a Aziya, Evropa tawliqlarinda Tu`ndrada ko`p tarqalgan. Atawli muzliqlarg`a bul erimeli zonadag`i muzliqlar jawin shashim menen eritiw ha`reketi. Bularg`a Batis shig`is Sibir` territoriyasi. Tyan`-shyan` alaplari kiredi.
Muzliqlar tipleri 1. Tawli muzliqlar bul alapli oypatliqlarda, taw shetlerinde ushrasatin kishi muz qatlamlari. Taw jiralarindag`i jog`ari ko`teriliw na`tiyjesinde biyik taw shinliqlar muz zonasina kiredi. Biyik taw shin` muzliqlarinda juldiz ta`rizli ha`m vulkan kraterii muzliqlar payda boladi. Tawli muzliqlar oypatliqlarda payda bolip, olardi firmali basseyin dep ataladi. Firm-bul da`neli muz bolip terbelip turiwshi temperatura ta`sirinde sonday-aq u`stine erigen qar suwi sin`iwinen qar tun`irshikleri qaytadan kristalizatsiyalaniwinan payda bolip muzliqlar tu`ri. Ferumli basseyin bul muzliq shegaralaniw ha`m aziqlaniw zonasinan joqarida jaylasqan oblast. Bul jerde qatti atmosferaliq jawin shashimlar olar tu`siwi puwlaniwi ha`m eriw joli qubilislari payda boladi Olar ferumli bpsseyinlerde glechernik muzlar payda boladi. Bul qar sizig`i joqarisinda payda bolip muzliqlar ol iri muz da`nelerinen ibarat bolip ko`lemi muz massalarin payda etip ha`m birden-bir muz buziwshi jumisin xarakterleydi.
Muzliqlardin` tu`rleri 1. ultan morenasi 2. qaptal morenasi 3. ortan`g`i morena 4. son`g`i morena
Taw jinisinin buziliw protsessi 2. Jabiqli muzliqlar bul materikli yamasa qalqan ta`rizli muzlar dep atalip, olar kontinent ko`p boliminde jaylasqan ha`m ulken qalin`liqti quraydi. Polyarli oblaslarda 4000 m, qalin`lig`i, maydani 13 mln m.
Muzliqlardin buziwshi jumisi Muzliqlar jer betinde ulken buziwshi jumisti alip baradi. muzliqlar awirliq kushi bul taw jinislarin maydalaydi ha`m ultan morenasin payda etip bul ko`binese tawli oblaslar baslapqi ha`m ortang`i morena oblaslarda ushrasadi. 1. Temperatura ja`rdeminde taw jinislarinin strukturasin buziw
2. qozg`aliw tezligi 3. qiyaliq muyeshi
Muzliqlardin tasiwshi jumisi Jemiriliw produktlari muzliqlar qozg`aliw ha`reketi menen uzaq araliqlarg`a tasiwi ha`m olar quramin ozgertiw qa`siyeti bolip tabiladi. Muzliqlar tasilg`an siniqli materiallarinan payda qatlam morena dep ataladi. Morenalar qalin`lig`i 2-600 m ge deyin baradi. Muzliqlar tasiwshi ha`reketi na`tijesinde ko`binese drumlenie qubilisi payda boladi. Olar biyik emes uyirshikler formasinda bolip, biyikligi 25-50 m, eni 100- 200 m di quraydi. Olarda ko`binese qumli-sazli taw jinislar payda bolip flyuviglatsion qatlamlarin payda etedi. Muzliqlar menen baylanisli paydali qazilma bayliqlari olar haliq xojalig`inda paydalaniw a`hmiyeti. Muzliqlar jemiriliw protsesslerin sortirovkalap alaplarg`a a`keliw jumisi 3 ke bolinedi. 1. Awir elementli minerallar 2. ortasha elementli minerallar 3. Jen`il elementli minerallar. Moren qatlamlarin baylanisli altin, qorg`asin, saz ilay lentali formalari ha`k tasli ha`m besmut 1. Muzliqlar birden bir a`hmiyetli jumisi dushshi suw kollektori Mis. Antarktida ha`m Arktika muz qatlamlari. 2. Adam qoli tiymegen antropogenlik sistema izertlew a`hmiyeti. Muzlik. Tog` jinslarini bir joydan ikkinchi joyga kwchiruvchi hamda ularni ëtqizuvchi, ya`ni er yuzasida harakatlanuvchi eng kuchli agentlardan biri muzlikdir. Muzliklar ë baland tog`larda, ëki qutblarga yaqin erlarda uchraydi. Muzlik odatda qor chizig`idan yuqorida, rel`efning yassi va patqam joylarida vujudga keladi, muzlikning vujudga kelishi asosan iqlim sharoitiga bog`liq. Tog`li wlkalarda muzlikning qalinligi chetlariga qaraganda markaziy qismida katta bwladi. Hozirga vaqtda Er sharidagi barcha muzliklarning umumiy maydoni quruqlikning wndan bir qismidan kwprog`ini ëki 16 million 215 minng km 2 tashkil etadi. Bu Avstraliya maydonidan ikki marta kattaroqdir. Agar bu muzlik erisa, Dunë okeanining sathi 50 matrdan ortiqroq kwtarilar edi. Muzliklar klassifikatsiyasi. Er yuzidagi barcha muzliklar shakliga va harakatining xarakteriga kwra ikki gruppaga bwlinadi. Bular - materik muzliklari ëki qoplama muzliklar va tog` muzliklaridir. Materik muzliklari qutb wlkalarida tarqalgan bwlib, ular tog`larni ham, tekislik va pasttekisliklarni ham ëppasiga qoplab ëtadi. Bunga sabab qubtlarda va qutb atrofidagi joylarda temperaturaning yil bwyi juda past bwlishidir. Antarktidani va Grenlandiyani qoplab ëtgan muz qalqoni bunga yaqqol misoldir. Tog` muzliklari materik muzliklariga qaraganda ancha kichik bwlib, shakli ham xilma-xildir. Tog`larda muzliklarning paydo bwlishiga sabab yuqoriga kwtarilgan sari ëg`in-sochin miqdori
ortib, temperatura esa pasaya borishidir. Tog` muzliklarining shakli asosan tog`lardagi rel`ef shakllariga bog`liqdir. Ular kwpincha tog` vodiylari va chwkmalarining yuqori qismini egallaydi. Morfologik belgilariga kwra tog` muzliklari quyidagi asosiy tiplarga bwlinadi: osilma
Tog` muzliklarining paydo bwlishi. Yil bwyi baland tog`larga ëqqan qor tobora twplana boradi va wz og`irlik kuchi ta`siri ostida zichlashib firnga aylanadi. irn siqilib, uning kristallari bir- biriga ëpishadi va natijada qovakli muz vujudga keladi. Bora-bora g`ovakli ywqolib, zich havo rang muz hosil bwladi. Muzlikning plastiklik xossasi. Muzlikdagi muz yuqori plastiklikka - egilish, chwzilish bilan birga sinish xususiyatiga egadir. Mwrtlik xususiyati plastiklik xossasiga qarama-qarshidir. Plastiklik holati qancha kuchli bwlsa, mwrtlik shuncha past bwladi. Muzning plastiklik xususiyati ularning wzlariga xos bwlgan donador kristallik struktursidan kelib chiqadi. Temperaturaning va bosimning wzgarishi muzning plastiklik xossasini oshiradi. Masalan, ostiga g`wla qwyilgan uzun muz, twsini bir sutkada 12 ° da - 3,5 ° sovuqda 2 mm egilgan, bosim oshgan sari tobora kwproq egilgan. Muzliklarning harakati. Muzliklar bir qancha sabablarga kwra turlicha tezlikda harakatlanadi. Muzlikning harakat tezligi chetlaridan wrtasiga qarab, avvalo tez, swngra sekinlashadi. Muzlikning erishi. Muzliklarda ablyatsiya (muzning erishi, bug`lanishi) asosan muzliklarning old qismida - tilida bwladi. Bu hodisa (ablyatsiya) arktika muzliklarida kwproq uchraydi. Muzliklarning kam ëki kwp bug`lanishi quësh radiatsiyasiga va quruq iliq shamollarning ta`siriga bog`liqdir. Muzning ustki qismi bilan birga ichki qismi ham eriydi. Muzning ustki qismi quësh nuri, ëmg`ir, issiq shamollar ta`siri bilan eriydi. Muzning ichki qismi muz bosimidan va muzning tog` jinslariga ishqalanishi natijasida paydo bwladigan issiqlik ta`sirida ham eriydi. Muzliklarning kwp yillik (asriy) tebranishi. Muzning muzlik ustidagi harakatini muzlikni wzining surilishi bilan aralashtirib bwlmaydi. Muzlik har doim harakatda, oqishda, uning suriligi esa twyinish oblastiga kelgan muz bilan erish oblastiga kelgan muzlik nisbatiga bog`liqdir. Twyinish oblastidan kwp muz kelsa va u erish oblastida erib ywqolmasa, muzlik tili uzayadi, demak, muzlik ilgari siljigan bwladi, aksincha, muzlik chnkinsa, uning tili qisqaradi. Muzlikning bu harakat funktsiyasi uning kwp yillik tebranishi deb ataladi. Materik muzliklari. Qoplama ëki Grenlandiya tipidagi materik muzliklari qutb wlkalarida kuzatiladi. Hozirgi materik muzliklarining maydoni 16,3 mln. km 2 ga etadi (bu butun quruqlikning 11% iga baravar), bu muzliklarning hajmi 20,9 mln. km 2 ni tashkil etadi. Agar bu muzliklar erib ketsa, Dunë okeani sathi 50 m kwtarilgan, agar Antarktida muzlarining wzigina erib ketsa, Dunë okeani suvining sathi 40 m kwtarilgan bwlur edi. Muzliklarning geologik ishi. Tog` vodiylaridan ëki materik qiyaligidan pastga tomon harakatlanganda muzlikning qanday emirish kuchiga ega ekanligini tushunish qiyin emas, albatta. Muzlik atrofidagi temperaturaning keskin wzgarishi, chunonchi, kunduzi isib, kechasi sovib ketishi natijasida tog` jinslari emiriladi, bu sovuqdan nurash deb ataladi. Muz ustidagi suv muz ëriqlaridan wtib, uning ichiga tushib muzlaydi, muz hajmi kengayadi va muz ostidagi er emiriladi.
Bu muz osti nurashi deb ataladi. Muzlik massasining bosimi (1 kum m muz - 920 kg) ham juda katta emirish ishlarini bajaradi. U xuddi omochga wxshab erni haydagandek wyib ketadi, tog` jinslarini tegirmondan chiqqan undek maydalab yuboradi. Muzlik wz ywlida uchragan qattiq tog` jinslari va qoyalarni mayda-mayda qilib, maydalangan jinslarni olib ketadi, er yuzasida katta chuqurchalar hosil qiladi. Muzlikning bunday ishi ekzaratsiya (haydash-kovlash) deb ataladi. Shunday qilib, muzliklar tog` jinslarining maydalanishiga sabab bwladi. Muzlik harakati natijasida yig`ilgan ëtqiziqlar morenalar deb ataladi. Bu ëtqiziqlar saralanmagan bwlib, ular tarkibida gildan tortib, katta hajmli jinslargacha bwladi. Morenalar muzlikning tagida, ustida va ichida joylashganligiga va tarkibiga qarab bir necha turga ajratiladi. Morenalar asosan uch xil bwladi: ostki, ustki va ichki morenalar. Ustki morenalar muzlikka atrofdagi ën bag`irdan sinib va uvalanib tushgan jinslardan iborat. Ostki morenalar muzlik paydo bwlmasdan oldin emirilgan materiallarni muzlik sidirib twplashidan hosil bwlgan. Keyinchalik unga ën tomondan va ustdan emirilgan jinslar ustki ëriqlardan tushib, qushiladi. Ohirgi ëki chekka morenalar. Vodiy muzligi ëki qoplama muzliklar wz havzasidan quyiga surilib kelib, etagida wzi bilan olib kelgan materiallarni (morenalarni) ëtqizadi. Ohirgi morenada yuqoridagi hamma moneralar xili qatnashadi. Bu morenaning shakli muzlikning oxirgi chekkasini aks ettiradi. Asosiy morenalar. Asosiy morenalar muzlik ostidagi va muzlik ichidagi morenalarning twplanishidan hosil bwladi. Bu morenalar muzlik havzasi wzgarganda ëki iqlim wzgarishi bilan muzlik butunlay ywqola boshlaganda hosil bwladi. Bunda ustki, ichki va ostki morenalar (muzlik tilining va muzning qisqarishi hamda chnkinishidan) bir-biri bilan qushilib, eng tagida chwkib qoladi.
Qadimgi muzliklar. Ohirgi geologik davrda materiklarning kattagina maydoni muz bilan qoplanganligi aniqlangan. Bu materik muzliklari erib ketgandan keyin ëtqiziqlar qoldirgan. Qadimgi muzliklar hosil qilgan ëtqiziqlarning tarkibi va tuzilishiga kwra quyidagilarga bwlinadi: 1. Erratik valunlar, ya`ni qadimgi qoplama muzliklar keltirgan g`wla toshlar har xil kattalikdagi tog` jinslarining siniqlaridan iborat bwlib, ularning tarkibi shu erdagi tub jinslar tarkibiga wxshaymaydi. Erratik valunlar ba`zan qator-qator bwlib, er betiga chiqib ëtadi, ba`zan esa siniq tog` jinslaridan tashkil topgan marzalar ustida joylashadi; bulardan morenalar xususiyatini bilib olish uncha qiyin emas. 2. Morena amfiteatrlari - markaziy chuqur qismi kwldan iborat bwlib, bir tomoni konussimon tekislikka tutashib ketadi, ën tomonlari muzlik va darëlar keltirgan shag`allar bilan qoplangan. 3. Ozlar - katta marzalar bwlib, ëllari yaqqol kwrinib turadi. Ular muz osti suvlari keltirgan ëtqiziqlardan iboratdir.
4. Valun aralash gillar - muzlik surib kelgan valun va gildan iborat, qatlami aniq bwlmagan jinslardir. Bunday jinslar kwpincha keng morena amfineatrining markaziy chuqur qismini qoplab ëtadi, tagining yuzasi notekis bwlib, juda kwp kichik kwllar joylashadi. 5. Flyuvioglyatsiyaal ëtqiziqlar - muzlik suvlari olib keltirgan ëtqiziqlar bwlib, ular qalin qatlamli qum, qumoq va gillardan iborat. Yupqa qatlamli bunday ëtqiziqlar lentasimon gillar deb ataladi. 6. Qwy peshanalar va silliq qoya toshlar yuzasi chiziqlar bilan qoplangan, bu chiziqlarga qarab ilgarigi muzlikning harakat tomonini aniqlash mumkin. Twrtlamchi davrda uch marotaba muz bosish davri bwlgan. Bular: Evrosiëda, Grendandiya bilan birga Shimoliy Amerikada va Antarktidadadir. Dunëdagi muzliklarning yalpi maydoni 37,2 mln. km 2
2 Shimoliy Amerikaga, 13,5 mln. km 2
2 ga yaqini Janubiy Amerikaga twg`ri kelgan. Er sharida pliotsen va antropogen davrlarida muzlik wttin-wqtin shimoldan janubga tomon bosib kelganligiga yuqorida tasvirlab wtilgan muzlik ëtqiziqlari va shakllari yaqqol dalil bwla oladi. Twrtlamchi davr muzliklarining vujudga kelishi sabablari. Evropa materigida twrtlamchi davrda iqlimning bir necha marta wzgarganligi olimlarimiz tomonidan aniqlangan. Uchlamchi davr oxiri, twrtlamchi davr boshlarida evropa iqlimi nihoyatda sovib ketadi. Al`p va Kavkaz tog`lari muz bilan qoplanadi. Swngra yana ozroq vaqt havo isib ketadi, undan keyin iqlim yana ham sovib ketadi, muz faqat baland tog`lik wlkalarnigina emas, tekisliklarni ham egallaydi. Wsimlik qoldiqlarining topilishi bu muzliklar wrtasida uzoq vaqt iliq iqlim davom etganini kwrsatadi. Er sharining deyarli 1 4 qismida wrtacha yillik temperaturalar manfiy (0 dan past) bwlgani uchun er yuzasining tuproq-grunt qomlami wn,yuz, hatto ming yillab muzlab (twngib) ëtadi. Er pwstining bunday twngib ëtgan qislari doimiy muzloqlar ëki kwp yillik muzlab ëtgan erlar deyiladi. Bunday erlarda er osti suvi ham, odatda, muz holatida bwladi.
Tayanish tu`sinik Muzliqlar. Muzliqlardin` payda boliw jag`daylari: qar sizig`i, qar shegarasi, to`men temperatura, qatti atmosferaliq jawin shashim. Qar. Taw dizbekleri. Firn, gletcher, sublimatsiya. Muz qozg`alisi: Muz qalin`lig`i, qiyaliq, mayisqaqliq. Muzdin` tipleri: tawli (al`p tipli), to`beshikli (skandinaviya tipli), jer betli (materikli, grenlandiya tipli). Muzliqtin` buziwshi jumisi: salmaq, qiyaliq, eziw, jiriw, untaqlaw ha`m t.b. Fizikaliq jemiriliw produktleri. Taw elementleri. Trop, qoshqarbasli, shtrixlengen valunlar. Karniz ha`m t.b. Muzliqtin` transportliq ha`m akkumulyativ jumisi: Moren, ultan ha`m ishki morenler, orta, qaptal, son`g`i, tiykarg`i morenler. Tillit, drumlin. Suw- muzliq qatlamlari flyuvioglyatsiya qatlamlari. Zandriy maydanlari, kama, lentali ilaylar. Muz basiw da`wirleri: protorozoy, tasko`mir, perm, neogen-to`rtlik. Muz basiw sebepleri: taw payda boliw protsessleri basim temperatura ha`m ig`alliqtin` ko`beyiwi. Yüklə 0,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|