Geologiya kk

 

 

 

Gubkin  I.M.  (1871-1939)  bul  ilimpaz  neft  geologiya  boyinsha  ma`selelerdi  izertledi.  Ol 

nefttin`  jer  betine  tarqaliwi,  kelip  shig`iw  ha`m  qollaniw  ilajlarin  ilep  shiqti.  Mina  ka`nlerdin` 

ashiliwina sebepshi boldi (Baku, Batis Sibir`). 

Fersman A.E. (1883-1945) bul ilimpaz Vernadskiydin` sha`kirti bolip ol mineralogiya ha`m 

geoximiya  ilimlerin  teren`  izertledi.  Olardin`  rawajlaniwina  ko`p  u`lesin  qosip  dala  ekspeditsiya 

materiallari  menen  bayitti  (Kol`  yarim  atawi,  Orayliq  Qizilqum,  Orta  Aziyanin`  tawli  oblastlari 

Qazaqstan, Kavkaz ha`m t.b.). 

Geologiya ilimine u`lesin qosqan shet el ilimpazlari:  

Ch.Layayel (Angliya) ol o`z miynetinde «Osnovnie nalacha geologii» (1933). Jer qabatinin` 

ha`m  oni  qurawshi  taw  jumislarin  periodli  katastrofa  aqibetinde  emes,  al  ko`p  jilg`a  sozilg`an 

geologiya  protsessler  na`tiyjesinde  payda  bolg`anlig`in  aniqladi.  Ch.Lyayel  aktualistlik  metodti 

geologiyani  en`  basli  metodi  dep  belgiledi.  Onin`  bul  metodi  XIX-XX-a`sirdin`  basinda  ken` 

qollanilip  keyingi  jillari  texnikanin`  rawajlaniwi  ha`m  t.b.  izertlew  jumislarina  baylanisli 

aktuallig`in  jog`altiw  stadiyasinda  turg`anlig`i  belgili  boldi.  Bul  kemshiliklerdi  o`z  miynetinde 

«Metoda  uniformizm»  ko`rsetti  yag`niy  barliq  zatlar  jer  betindegi  bolg`an  waqiyag`a  tikkelikli 

g`a`rezli emesligi al belgili geologiyaliq strukturag`a tiyisli ekenligi aniqlandi. Bul ilimpazdin` en` 

basli a`hmiyeti jer qabatinin` rawajlaniw tariyxin periodlarda belgilep berdi. 

Zyussa  E.  (Avstriya)  bul  ilimpaz  geologiya  iliminde  jer  qabatin  strukturalarinin`  jaylasiwi 

onin` payda boliwi haqqindag`i ilimiy miynetleri menen belgili «Lik Zemli» 3-tomliq (1883-1909). 

Avtor  bul  miynetinde  geologiyanin`  maqsetlerin  teoriyaliq  jaqtan  ko`rsetti  ha`m  onin`  sheshiw 

jollarin rawajlandirdi ja`ne de materiklerdin` strukturasin toliq tu`rde ko`rsetti. 

Xoll  D.  (Amerika),  Da`n  A.  (Frantsiya)  bul  ilimpazlar  jer  qatlaminin`  rawajlaniwinda 

geosinklinal teoriyani payda etti yag`niy jer qabati ba`rqulla qozg`alista ekenligin aniqladi. 

Orta  aziyada  geologiyanin  rauajlaniui.  Geologiyaga  tiyisli  xadiyseler,  kimbat  baxa  taslar, 

minerallar  va  olardin  kanleri  xakkindagi  daslepki  magliumatlar  a`0-a`a`  asirlerde  jasagan  Orta 

aziyalik  belgili  ilimpazlar  Abu  Ali  ibn  Sino  xam  Abu  Rayxan  beruniy  miynetlerinde  oz  ornin 

tapkan.  

Abu Rayxan Beruniy Muxammed ibn Axmat (9wq-a`0n`h jillar) XI asirdin kirkinshi jillarinda 

xar  bir  mineraldin  fizikalik  kasiyetleri,  kurami  xam  salistirma  auirligin  aniklau  usillari  xakkinda, 

minerallardi  sinau,  aniklau,  paydalaniu  xam  mineral  kanleri  xakkinda  pikir  juritken.  Olardi  eki 

klasska  -  kimbatbaxa  taslar  xam  metallar  klassina  bolip,  xar  bir  mineral  xakkinda  anik  xam  puxta 

ilimiy  tiykarlangan  magliumatlar  bergen.  Beruniydin  G`MineralogiyaG`  xam  baska  bir  katar 

kitaplarinda geologiyaga tiyisli maseleler bayan etilgen.  

Muxammad Nasriddin (a`g`0a`-a`g`wn` jillar), Evropada Tusi ati menen belgili astronomiya, 

matematika  tarauindagi  miynet  islegen  ilimpaz  sol  uakitta  geologiyanin  rauajlaniuina  ulken  ulesin 

kosip, feruza, izumrud, agat,  yashma xam baska minerallardin fizikalik kasiyetlerin, olardi aniklau 

usillarin  tolik  bayan  etken.  Olar  tas  katlamlarin  uyreniu  tiykarinda  tauliklar  orninda  bir  uakitlar 

teniz  bolganligi,  keiyinala  tenizler  orninda  kurgakliklar  payda  bolganligin  jazgan.  Bul  kitaplarda 

kimbat  baxa  taslar  xam  minerallardin  kasiyetleri,  kristallar  xam  kanlerdin  payda  boliui  xakkinda 

daslepki  pikirler  bayan  etilgen.  Abu  Rayxan  Beruniy  ozinin  kimbatbaxa  taslar  xam  metallar 

---

 

 

 

xakkindagi  kitabinda  tas  xam  minerallardin  turli  kasiyetleri,  asirese  olardin  salistirma  auirligi 

xakkindagi bergen magliumatlari xazirshe oz axmiyetin joytkani jok.  

Belgili ozbek ilimpazi, akademik X.M.Abdullaevtin sheelitli skarnlar payda boliui xakkindagi 

jana koz karas a`9n`w jili G`Orta Aziyanin sheelitli skarn kanleri geologiyasi atamada monografiya 

xalinda  baspadan  shiqti.  X.M.  Abdullaev  basshiliginda  rudali  kanler  menen  atkindi  jinislardin 

genetikalik baylanisligi xakkinda mashkala ustinde kopshilik ilimpazlar is alip bardi.  

Ruda  kanlerinin  kelip  shigiui.  jaylasiui  xam  kanlerdi  tabiu  usillari  boyinsha  bul  tarauda 

X.M.Abdullaev penen bir katarda onin shakirtleri Ozbekstan ilimler akademiyasinin akademiklari, 

doktorlariU` 

X.N.Baymuxamedov, 

I.X.Xamrabaev, 

E.M.Isamuxamedov, 

K.L.Babaev, 

I.M.Mirxojiev, R.A.Musinler oz jumislarin alip bardi.  

Shogindi  tau  jinislari  menen  genetik  baylanisli  ruda  xam  baskada  kazilma  bayliklar  boyinsha 

akademik  N.P.Popov,  ilimpazlar  N.P.Petrov,  N.I.Gridnev,  M.Zokirovlar  oz  ilimiy  jumislarin  alip 

bardi.  Ozbekstanda  keyingi  q0  jil  shamasinda  neft`  xam  gaz  geologiyasin  O.M.Akramxodjaev, 

A.G.Babaev,  A.M.Gabril`yants,  Z.S.Ibragimov,  A.K.Karimov,  A.R.Xodjav  xam  baskalar  ken 

kolemde  uyrendi  xam  bul  taraudin  rauajlaniuina  oz  uleslerin  kosti.  Batis  xam  Kubla  Ozbekstanda 

(Buxara-Xiva rayonlari), Gisar taularinin kubla-batis eteklerinde, Ferganada xam Ustirtte bir kansha 

neft` xam gaz kanleri ashildi.  

Ozbekstanda 

geologiya 

xam 

injenerlik 

geologiyasi 

tarauinda 

G.O.Mavlyanov, 

N.A.Kenesarin, A.N.Sultanxodjaev, X.T.Tulyaganov, M.M.Kuzmin, N.N.Xodjibaevlar o`0 jillardin 

birinshi  yariminan  baslap  ilimiy  izertleulerdi  alip  bardi.  Bul  jumislardin  natiyjesinde  ulken 

mugdarda jer asti suularinin kanleri ashildi. Fergana, Mizashol, Karshi atiraplarinda h00 mingjakin 

kurgak  jerlerdi  suugariu  imkaniyati  tuuildi.  Koplegen  mineral  suu  kanleri  uyrenilip  paydalaniuga 

tapsirildi.  

Ozbekstan jerlerinin geologiyalik duzilisin N.P.Vasil`kovskiy, G.S.Chikrizov, A.S.Adelung, 

M.O.Axmedjanov,  O.M.Borisov,  V.G.Gor`kovets  xam  baskalar  uyrendi  xam  ulke  geologiyasinin 

rauajlaniuina ulken ules kosti. 

Karakalpakstannin  geologiyasin,  kazilma  bayliklarin  izertleude  xam  karakalpakstanda  geologiya 

iliminin  rauajlaniuina  K.Orazov,  J.Samanov,  K.Kurbaniyazov,  A.Palibekov,  J.Ibragimov  xam 

baskalar oz ulesin kosti. 

Joqarida  atap  o`tken  ilimpazlar  ha`m  ko`p  sanli  spetsialistler  ja`rdeminde  geologiya  ilimi 

ha`zirgi  waqitta  teren`  rawajlang`an  u`lken  perspektivali  ilim  tarawina  aylandi.  Ol  teoriyaliq  ha`m 

praktikaliq  jaqtan  ha`r  ta`repleme  bekkemlendi.  En`  baslisi  bul  ilim  jerdin`  rawajlaniw  tariyxin 

ondag`i  paydali  qazilma  bayliqlarin  jaylasiw  jag`dayin  ha`m  olardi  xaliq  xojalig`inda  paydalaniw 

mu`mkinshiliklerin belgilep berdi. 

Geologiyaning fiziografik, dinamik va tarixiy qismlarga bwlinishi. Umumiy geologiya kursi: 

fiziografik, dinamik va tarixiy geologiyaga bwlinadi. 

Fiziografik  geologiya  erning  shakli,  kattaligi,  ichki  va  sirtqi  tuzilishi,  zichligi,  issiqligi  bilan 

shug`ullanadi.  Astronomiya  fanida  esa  Er  osmon  jismi  sifatida  tekshiriladi,  uning  Quësh 

sistemasidagi boshqa jismlar bilan aloqadorligi ham kwrib chiqiladi. 

---