Geologiya kk

 

 

 

Astronomiya Er geologiyasining eng muhim qismidir, chunki hozirgi Erga ta`sir qilib turgan 

osmon jismlarining tortish kuchlari qadimiy geologik davrlarda ham hukmron bwlgan. 

1. Dinamik geologiya. Erning dinamikasi -  ekzogen va  endogen protsesslari haqidagi fandir. 

Er  qobig`ida  yuz  beradigan  wzgarishlarning  tadrijiy  takomili  tarixiy  geologiyada  wrganiladi. 

Barcha  geologik  wzgarishlar  er  qobig`i  tarixi  bilan  bog`liq  bwlsa-da,  ammo  geologik 

protsesslarning  borishi  twg`risidagi  twliq  tushunchani  geologik  fanlar  bilan  batafsil  tanishgandan 

keyingina  olish  mumkin,  umumiy  geologiya  kursida  erning  rivojlanish  sxemasi  faqat  Quësh 

sistemasi a`zosi sifatida beriladi. 

2.  Tariyxiy  geologiya.  bul  jer  qabatinin`  rawajlaniw  nizamliqlarin  onin`  jer  betinde 

baslang`an waqtinan baslap waqit ha`m ken`islik kestesine u`yrenine. 

Geologiyada tarixiy metod. Tabiat va jamiyatni wrganishda tarixiy metod dialektikaning eng 

asosiy  printsiplaridan  hisoblanadi.  Bu  metodda  har  qanday  voqea  va  hodisa  tarixiy  rivojlanish 

sharoiti  asosida  wrganiladi.  Geologiyada  tarixiy  metod  geologik  tushunchalar  paydo  bwlgandan 

keyin,  ayniqsa  ilmiy  geologiya  paydo  bwlishi  munosabati  bilan  qwllanila  boshladi.  Bu  tarixiy 

marksistlik ilmiy kuzatish metodi sovet geologiyasida keng rivoj topdi. 

Er sharining qazilma boyliklari bwshliqda tasodifan joylashgan emas, balki ular er sharidagi 

ximiyaviy moddalarning fizik-ximik protsessi natijasida paydo bwlgan. Mineral va tog` jinslarining 

hosil  bwlishida  geologik  protsesslar  katta  rol`  wynagan.  Shuning  uchun  ham  har  bir  geologik 

maqsulotning  tadrijiy  takomili  tarixiy  geologik  voqealar  bilan  bog`lab  tekshirilsa,  uning  asl 

mohiyati ochib beriladi. 

 

Geologiyanin` izertlew metodlari. 

Geologiya  jer  qabatin  izertley  otirip  ol  fizika,  ximiya,  biologiya  ilimlerine  su`yenedi.  Bul 

ilimde  eksperimentalliq  izleniwler  az  bolip  ko`binese  u`lken  masshtabtag`i  dala  izertlew  usillari 

ko`p  qollaniladi.  Geologiya  ilimi  o`zinin`  rawajlaniwinda  ha`m  awil  xojalig`inda  paydalaniw 

mu`mkinshiliklerinde mina metodlardan paydalanadi: 

1.  Aktualistik  metod  -  bul  jer  qatlaminin`  rawajlaniw  tariyxin  izertlewdea`zirgi  

qubilislardin`    ja`rdeminde  aniqlaydi  yamasa  buring`i  qubilislardin`  ha`zirgi  qubilislar  menen 

uqsaslig`in aniqlaydi. 

Geolog erning tuzilishini wrganganda, avvalo er pwsti bilan twqnashadi. Ma`lumki, er pwsti 

turli geologik protsesslar natijasida hosil bwlgan minerallar va tog` jinslaridan tarkib topgan. Lekin 

bu  protsesslar  qachonlardir  wtib  ketgan.  Tog`  jinslari  esa  hozir  ham  hosil  bwlmoqda.  Ularning 

paydo  bwlish  jaraënlarini  sinchiklab  wrganish,  kwl,  dengiz  va  darë  ëtqiziqlarini  va  foydali 

qazilmalarning  vujudga  kelish  qonuniyatlarini  tekshirish  qadimgi  geologik  davrlardagi  geologik 

jaraënlarni va mineral xom ashëlarining paydo bwlishini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu 

tekshirish metodi geologiyada aktualizm metodi (aktualizm printsipi) deb yuritiladi. 

Shunday  qilib,  aktualizm  geologiyada  tarixiy  metodning  bir  formasidir.  Ac57al  -  inglizcha 

hozirgi zamon demakdir: aktualizm «hozirgi zamon wtgan davrning kalitidir» degan ta`birdan kelib 

chiqadi. Binobarin, aktualizm, ya`ni, hozirgi davrda er sharida yuz beradigan fizik, ximik, geologik 

---

 

 

 

protsesslarni wrganish qadimgi geologik davrdagi tabiiy-geografik protsesslarni wrganishga ërdam 

beradi. 

Aktualizm  metodining  qwllanishi  hozirgi  zamon  geologiyasining  asosiy  qismi  bwlgan 

dinamik geologiyaning vujudga kelishiga sabab bwldi. 

2.  Dala  geologiyaliq  metod-  bul  jer  betine  shig`ip  atirg`an  jinislardi  ha`m  jasalma  tu`rde 

skvajinalardin`  ja`rdeminde  izertlep,  olardin`  quramin  ornalasiw  jag`daylarin  ha`m  paydalilig`in 

izertleydi. 

3.  Salistirmali  metodologiyaliq  metod-  bul  jerdin`  sho`gindi  jinislar  evolyutsiyasin, 

bag`darlarinin` (endogen ha`m ekzogen) rauajlaniwin izertlewge tiykarlang`an.  

4.  Seysmikaliq  metod  jerdin`  qozg`aliw  ha`m  jasalma  jariliw    waqtin`da  tolqinlardin`    jer 

qatlamlarinan o`tiw tezliklerine tiykarlanip, olardin` du`zilisin ha`m qurilisin aniqlaydi. 

5.  Gravimetriyaliq    metod-bul  metod  jer  betindegi  awirliq  kushinin`  o`zgeriwine 

tiykarlang`an magnitli anamay. 

6.  Magnitometriyaliq  metod-  bul  jerdin`  magnitlik  maydaninin`  jer  qabatinin`  qurilisina 

baylanislilig`i menen belgilenedi. m/sU` Temir (kurskiy anamiya) 

7.  Poleomagnitlik  metod  -  ha`r  qiyli  jastag`i  taw    jinislarinin`  magnitli  qaldiqlarinin` 

izertlewge tiykarlang`an, yag`niy jerdin` magnitlik maydanin izertleytin ilim. 

8.  Magnitotellurgiyaliq    metod    -    bul  teren`  qatlamlardin`  elektrtog`in  o`tkizgishshin 

aniqlawg`a tiykarlang`an ilim 100-200 km. 

Joqarida atap o`tken metodlar jer qatlamin teren` tu`siniwge ondag`i paydaliq qazilmalardin` 

jaylasiw jag`daylarin qa`liplesiwin ha`m aliw mu`mkinshiliklerin ko`rsetedi. 

 

 

 

 

 

 

Tayanish tu`sinik 

 

Geologiya  ilimi  bul  jer  haqqindag`i  ilim.  Geologiya  ilimi  eki  u`lken  tu`rge  bo`linedi:  1) 

Dinamikaliq  geologiya.  2)  Tariyxiy  geologiya.  Geologiyanin`  salalari:  Minerologiya,  kristallografiya, 

petrografiya,  paleontologiya,  geotektonika,  geoximiya,  geofizika,  gidrogeologiya,  rudali  geologiya 

ha`m  t.b.  Geologiya  iliminin`  rawajlaniwina  u`lesin  qosqan  ilimpazlar:  N.V.Lomonosov, 

V.A.Obruchev, I.V.Mushketov, E.S.Fedorov, A.P.Pavlov, V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, I.M.Gubkin, 

X.B.Abdullaev ha`m t.b. Geologiyanin` izertlew metodlari: Aktualistlik metod, dala geologiya metodi, 

seysmometod, gravimetriyaliq, magnitometriyaliq, magnitotelluriya. 

 

Tekseriw sorawlari 

1. Geologiya ilimi ha`m tariyxinin` rawajlaniwin qalay tu`sinesizW 

2. Geologiya iliminin` salalari degenimiz ne W Olar qalay bo`linedi. 

---