3. Geologiya iliminin` rawajlaniwina u`lesin qosqan ilimpazlar kimlerW
4. Geologiya iliminin` izertlew metodlarin qalay tu`sinesiz.
JERDIN` FORMASI, FIZIKALIQ QA`SIYETLERI HA`M QURAMI.
REJE:
1. Jerdin` quyash sistemasindag`i orni
2. Jerdin` formasi ha`m razmeri
3. Jerdin` fizikaliq qa`siyetleri
A`debiyatlar:
1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Quyash sistemasi. Quyash sistemasina Quyash, togiz ulken planeta xam olardin joldaslari
(sputnikler), bir neshe min kishi planetalar - asterodlar, kametalar, tarkalgan gaz xam shan massalari
kiredi. Shan danelerinin olshemi millimetrdin bir neshe on boliminen baslap bir neshe on xam juz
metrlerge shekem boladi.
Quyash sistemasinin diametri a`g` mlrd. km
q
bolip, oni jariklik nuri sekundina q00 000 kilometr
tezlik penen a`a` saatta basip otedi.
Quyash sistemasinin orayinda Quyash jaylaskan. Onin dogereginde togiz ulken planeta aylanip
turadi. Asteroidlar kalkasi Mars xam Yupiter orbitalari arasinda orin algan.
jer - Quyash dogereginde aylanatugin togiz planetanin biri. Bizin Quyash tarizli koplegen juldizlar
birigip bizin galaktikani duzedi. Bizin spiral galaktikamiz oz gezeginde Jaxandi (Vselennaya)
kuraushi kop ulken xam kishi galaktikalardin biri. Ol 100 milliardtan aslam juldizlardi oz ishine
aladi.
Quyash bizin galaktikamizdin orayinan q/o` kashiklikta jaylaskan. Galaktikanin barlik juldizlari,
bizin Quyash xam togiz planeta oz joldaslari menen galaktika orayinan g`n`0-25 mln jilda tolik bir
aylanadi. Xareket tezligi g`n`0 km/s.
Quyashtin diametri 1,39 x 109 km bolip onin massasi 2,25 x 10
27
t, bul jerdin massasinan
(6,2 x 10
11
t) 329 400 ese ulken, al onin kolemi jer koleminen 1300 000 ese ulken. Ol Quyash
sistemasina kiriushi barlik kosmoslik denelerdin tartiu orayi bolip tabiladi. Bizin planetamiz oz
kosheri dogereginde batistan shigiska aylanadi. Jer katarinin barlik planetalari xatteki Quyashtin
ozide oz kosheri boylap batistan shigiska asten aylanip otiradi.
Quyash sistemasina tan ayrikshalik - bul kosmoslik denelerdin kozgaliuindagi kelisimlik, ol
Quyash, planetalar xam baska denelerdin birdey payda boliu sebebine iye ekeninin guasi bola aladi.
Jer, basqa planetalar tarizli energiyani Quyashtan aladi. Quyashtin bir sekundta bolip
shigaratugin energiyasi 10
26
Dj shamasinda. Jer betine kelip jetetin energiyanin barligi derli
elektromagnit nurlaniui turinde boladi xam ol gentgen xam ul`trafiolet nurlari, korinetugin jaktilik,
issilik nurlaniui, radiotolkinlarinan turadi.
Quyash ulken razmerdegi tabiyiy reaktor, onda ulken yadrolik ozgerisler bolip otiradi. Birak
onin diametri, ondagi bolip otirgan yadrolik reaktsiyalar natiyjesinde ozgermeydi. Quyashtin ustingi
betinde temperatura 5500
0
S shamasinda, al onin yadrolik sintez jurip otirgan orayinda boljaular
boyinsha 10 mln. graduska shekem koteriledi.
Quyashtan kelip turgan jaktilik xam jillilik koplegen geologiyalik protsesslerdin tiykari.
Quyash jilliligi - klimattin tiykargi kuramlarinin biri. Ol jerdegi tirishilikke kolayli sharayat duzedi.
Uzak uakit dauaminda jer betine jetip keletugin Quyash energiyasinin mugdari aytarliktay
ozgermeydi.
Quyash kashan payda boldiW Bul soraudi ilimpazlardi erte ayemnen ak tolgandirip kelgen,
koplegen ilimpazlar ogan juuap izlegen. Teoretikalik fizikanin tiykarinda astrofiziklerdin jurgizgen
olshemleri Quyashtin jasi o` mlrd. jil atirapinda ekenin korsetedi. Ilimpazlardin teoretikalik esaplari
geologiyalik magliumatlar menen dalillendi. Jerdegi belgili tau jinislarinin en eskilerinin jasi 3,8-4
mlrd. jil. Ayda jasi 4,7 mlrd. jil bolgan tau jinislari tabildi. Al meteoritlerdi izertleuler 4,4 mlrd. jildi
korsetti. Solay etip barlik olshemler bir-birine jakin sanlardi beredi, bul, barlik kosmoslik deneler
Quyash xam onin joldaslari bir uakitta derlik payda bolgan degen pikirdi kuatlaydi.
Quyash dogereginde oz orbitalari boylap kozgaliushi planetalar xar kiyli razmer xam
duziliske iye. Olardin ishinde juda kishileri (karliki) Pluton xam Merkuriy bolip, al Neptun xam
Yupiter gigant planetalarga kiredi. Ayrim planetalar katti materialdan duzilip suyik yamasa gazli
atmosfera menen korshalgan, al baskalari tigizlangan gazli zatlardan (gazovoe veshestvo) kuralgan.
Merkuriy, Venera, Jer xam Mars - Quyashka jakin planetalar - onsha ulken emes razmerge iye xam
tasli yamasa metalli zatlardan duzilgen. Yupiter, Saturn, Uran xam Neptun ulken mugdardagi
gazlerden turadi: vodorod, geliy, metan, katti ammiak xam uglerod dioksidi.
Jer- Quyashka jakin jaylaskan en iri planeta. Quyashtan ortasha kashikligi a`o`0 mln.km. ge
ten. Orbitasi boylap kozgaliu tezligi g`9,w km/s. Quyash dogereginde qu`o`,g`u` sut. tolik aylanadi.
Oz kosheri dogereginde aylaniu uakti g`q saat o`u` minutka ten.
Jerdin formasi xam razmerleri Jerdin formasi
XVIII asirde N`yuton, Gyuygens tarepinen tartilis teoriyasina xam jerdin ishindegi
massalardin nizamliklarina tiykarlanip onin formasinin xam gravitatsiyalik maydanina baylanisligi
aniklandi. Jerdin formasi geoid formasina iye bolip onin polyuslarinin jalpakligi meridian xam
parallel` dugalardin graduslarin olsheu arkali aniklandi. uliuma jerdin maydani o`a`0 mln. kv.km..
kolemi a`h0qg`0n` mln. kub km.
Jerdin ishki duzilisi jokarida aytkanimizday geosfera dep atalip, ol ush kabattan turadi.
1. Litosfera
2. Shogindi katlam
3. Jer yadrosi
Uliuma jerdi sirtki tarepinen ush katlamga boliuge boladi;
1. Gidrosfera-suu katlami, okean xam tenizlerden ibarat boladi, onin maydani jer koleminin
wa` O`in kuraydi, kalinligi n` km. Mineralizatsiyasi 35 g/l.