1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969
2. Geologiya i poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K, Samanov J, Palibekov
A, T,FAN 1972.
3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971.
Jer kabati tiykari litosfera bolip onin kuramin uyreniu ushin ilimpazlar onin betine shigip
atirgan yamasa skvajinalar jardeminde teren katlamlardagi tau jinislardin xam minerallardin
ximiyalik jagdaylarin tekserdi. Adamzat litosferani izertleude a`q km terenliktegi skvajina yamasa
tau osiu protsessindegi a`o`-g`0 km terenliktegi tau jinislardin tabiyigiy turde jer betine shigiuda
mumkinshilik aldi. Biz bilemiz jer atmosfera, gidrosfera, biosfera, litosfera, mantiya xam yadro
kabatlardan - geosferalardan duzilgen.
Jerdin sirtki kabatlari ozara baylanisli xam aktiv xarekettegi atmosfera, biosfera, gidrosferalardan
ibarat.
A t m o s f e r a Jerdi orap algan xaua - gaz katlami. Onin kalinligi q000 km biyiklikten otedi.
Xaua ush termodinamikalik bolimlerge bolinediU` Jerdin betin orap algan traposfera, stratosfera
xam jokari zona, ionosferaga bolingen. Xaua massasinin 99O` troposfera xam stratosferada
jaylaskan. Onin kurami azot (wh,09O`), kislorod (g`0,9o`o`), argon (0,9qO`), karbonat angidridi
(0,0qO`) xamde 0,9qO` juda az mugdarda shan, vodorod, neon, geliy, kripton, ksenon, radon, azot
oksidi, yod, suu puui, azon, metan xam baskalardan turadi.
Xauadagi gazlerdin tigizlasiui Jerden uzaklaskan sayin kemeyip baradi, natiyjede xaua sireklesip
basim paseyip baradi. Jer juzesinde wu`0 mm sinap baganasina ten basim, a`00 km biyiklikte
0,000a` ge ten.
Troposfera - atmosferanin en tomengi zonasi. Onin jokari shegarasi ekvator xam tropik
rayonlarinda a`u`-a`h km, al shet oblastlarda h-a`0 km biyiklikte jaylaskan. Troposferanintomengi
boliminen jokari koterilgen sayin xar a`00 metrde temperatura 0,o` darejege paseyip baradi.
Troposferanin jokari shegarasinin ortasha temperaturasi - o`o`
0
S.
Troposferada igallik mukdari ozgerip geyde igallik koyiulasip bultka aylanadi, jamgur yamasa kar
jauiu jagdayina keledi geyde ol kemeyip ketedi. Igallik mugdari xaua temperaturasina baylanisli
ozgerip turadi. Troposfera menen stratosfera shegarasindagi aralikta (a`u`-a`h den q0 km ge
shekem) tropopauza jaylaskan. Bul jerde temperatura suuikliginsha ozgermey turadi. q0 km dan
jokarida temperatura koterile baslap o`0 km biyiklikte 0
0
S, o`0-u`0 km da wo`
0
S ge ten.
Temperaturanin jokari darejesi menen stratosfera shegaralanadi. Onnan stratopauza jaylaskan bolip,
temperatura paseye baslaydi. h0-90 km de mezosfera boylap xar a` km koterilgende temperatura
suuiklasip o`-9
0
S ge paseyip barip, ho`-9o` kilometrde a`00 den a`q0
0
S ga shekem suiydi.
Mezosferadan keyingi mezopauza ustinde termosfera jaylaskan. g`00-q00 km biyiklikte temperatura
a`000
0
S ga deyin koteriledi. Termosfera ustinde o`o`0 km biyiklikte ekzosfera jaylaskan. Xauada
neytral vodorod, proton xam elektronlar bar. a`000-g`000 km biyiklikte geliy kop.
G i d r o s f e r a - Jerdin suuli bolimi bolip ol ushkeU` okean xam teniz suulari, Jer asti suulari,
kurgaklik xam muzlik suularina bolinedi.
V.I.Vernadskiydin esabina boyinsha okean xam tenix suularinin kolemi a`qw0 mln km
q
,
kurgakliktagi suular n`-n`,o` mln. km
q
, muzliklardin mugdari a`u`-g`- mln. km
q
, Jer asti suulari
n`00-o`00 mln. km
q
, gidrosfera suularinin uliuma mugdari bolsa a`,o` mlrd. km
q
shamasinda.
B i o s f e r a - Jerdik organikalik dun`yasi bar bolimi bolip, oni avstriya geologi E.Zyuss ajiratkan.
Birak biosferanin geologiyalik xam geoximiyalik protsesslerdegi roli V.I.Vernadskiy tarepinen
uyrenilgen. Biosferanin shegaralari juda salistirmali. Kamchatkada temperatura ho`
0
S ga ten
issiliktagi vulkanlarda ayrim bakteriyalar gruppasi jasaydi. Ayrim osimliklerdin sporalari a`n`0
0
S
issilikka shidaydi. Ayrim mikroblar A`h0
0
S issilikka shidam beredi xam olar g`-q km terenliktegi
neft` kanlerinin suularinan tabilgan.
Geologiyaga tikkeley tiyisli katlamlar bul Jerdin ishki katlamlari. Olar tiykarinan ushke bolinediU`
Jer kabigi (kora), mantiya, yadro.
a`. Jer kabigi (A kabati) - Jerdin sirtki kabati. Onin kalinligi okeanlardin teren bolimlerinde u`-w km
bolip, tegislik platformalik rayonlarda qo`-n`0 km ge, al tauli rayonlarda o`0-wo` km ge jetedi
(Gimalay, And taulari). Jer kabiginin ortasha kalinligi qq km. Jer kabigi okean asti xam kontinental
bolip ekige bolinedi. Kontinental Jer kabigi jokaridan paske karay ush katlamnan turadiU` shogindi,
granit xam bazal`t. Okean asti Jer kabiginda granit katlami bolmaydi xam tek gana shogindi xam
bazal`t katlamlarinan turadi.
g`. Jer Mantiyasi, qq km den g`900 km terenlikke shekem jetedi. Onin ishinde seysmik
magliumatlar boyinshaU` n`00 km terenlikke shekemjokari mantiya - V kabati xam h00-a`000 km
ge shekem S kabatinan turatin jokari mantiya, g`900 km ge shekem D kabati yagniy tomengi
mantiya boladi.
Jer mantiyasi jerdin ishki boliminin tiykargi bolimi bolip. onin mugdari hqO` ti, massasi bolsa
u`hO` ti kuraydi.
q. Jer yadrosi sirtki (E kabati), orta ( % kabati), ishki (G kabati) yadrodan ibarat. Sirtki yadro n`9h0
km ge shekem terenlikte dauam etken, Orta yadro n`9h0-o`a`g`0 km zonadan orin algan. Ishki
yadro o`a`g`0-u`qw0 km araliktagi terenlik zonasinda jaylaskan. Basim q,o`a` a`0
u`
kg/sm
g`
ka ten.
Temperatura o`000
0
S atirapinda.
Jer kabiginin ximiyalik kurami
Jer kabiginin ortasha ximiyalik kurami birinshi bolip amerikalik ilimpaz F.UKlark tarepinen
(a`h9h j.) tekserilgen xam matematikalik jol menen esaplanip shigarilgan Ol guzetiu mumkin
bolgan a`u` km kalinliktagi Jer kabiginin juze boliminde jaylaskan tau jinislarinan alingan u`000 ga
jakin obrazetsti ximiyalik analizden otkerip, olardin ortasha arifmetikalik payiz mugdarin esaplap
shigargan.
Keyinrek bunday izertleuler V.I.Vernadskiy, A.E.Fersman, V.M.Gol`dshmit, A.P.Vinogradov,
xam baskalar tarepinen jurgizilgen. A.E.Fersman Jer kabigi kuramina kiriushi ximiyalik
elementlerdin ortasha payiz mugdarin “Klark” dep ataudi usinis etgen.
Jer kabiginda en kop tarkalgan ximiyalik elemenlerdin tablitsasiU`
Ximiyalik elementler
A.P.Vinogradov
A.B.Ronov xam