Geologiya kk



Yüklə 0,49 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/22
tarix11.04.2018
ölçüsü0,49 Mb.
#37756
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22

 

 

 



1. Ivanova M.F. Obshaya geologiya, M, Visshaya shkola 1969 

2. Geologiya  i  poleznie iskopaemie Karakalpakii. Kurbaniyazov K,  Samanov J,  Palibekov 

A, T,FAN 1972. 

     3. Islamov A.I., Umumiy geologiya. T,Uktuvchi 1971. 

 

 

Jer  kabati  tiykari  litosfera  bolip  onin    kuramin  uyreniu  ushin  ilimpazlar  onin  betine  shigip 



atirgan  yamasa  skvajinalar  jardeminde  teren  katlamlardagi  tau  jinislardin  xam  minerallardin 

ximiyalik  jagdaylarin  tekserdi.  Adamzat  litosferani  izertleude  a`q  km  terenliktegi  skvajina  yamasa 

tau  osiu  protsessindegi  a`o`-g`0  km  terenliktegi  tau  jinislardin  tabiyigiy  turde  jer  betine  shigiuda 

mumkinshilik    aldi.    Biz  bilemiz  jer  atmosfera,  gidrosfera,  biosfera,  litosfera,  mantiya  xam  yadro 

kabatlardan - geosferalardan duzilgen. 

Jerdin  sirtki  kabatlari  ozara  baylanisli  xam  aktiv  xarekettegi  atmosfera,  biosfera,  gidrosferalardan 

ibarat. 

A t m o s f e r a Jerdi orap algan xaua - gaz katlami. Onin kalinligi q000 km biyiklikten otedi. 

Xaua  ush  termodinamikalik  bolimlerge  bolinediU`  Jerdin  betin  orap  algan  traposfera,  stratosfera 

xam  jokari  zona,  ionosferaga  bolingen.  Xaua  massasinin  99O`  troposfera  xam  stratosferada 

jaylaskan.  Onin  kurami  azot  (wh,09O`),  kislorod  (g`0,9o`o`),  argon  (0,9qO`),  karbonat  angidridi 

(0,0qO`) xamde 0,9qO` juda az mugdarda shan, vodorod, neon, geliy, kripton, ksenon, radon, azot 

oksidi, yod, suu puui, azon, metan xam baskalardan turadi. 

Xauadagi  gazlerdin  tigizlasiui  Jerden  uzaklaskan  sayin  kemeyip  baradi,  natiyjede  xaua  sireklesip 

basim  paseyip  baradi.  Jer  juzesinde  wu`0  mm  sinap  baganasina  ten  basim,  a`00  km  biyiklikte 

0,000a` ge ten. 

Troposfera  -  atmosferanin  en  tomengi  zonasi.  Onin  jokari  shegarasi  ekvator  xam  tropik 

rayonlarinda  a`u`-a`h  km,  al  shet  oblastlarda  h-a`0  km  biyiklikte  jaylaskan.  Troposferanintomengi 

boliminen  jokari  koterilgen  sayin  xar  a`00  metrde  temperatura  0,o`  darejege  paseyip  baradi. 

Troposferanin jokari shegarasinin ortasha temperaturasi - o`o`

0

S.  


Troposferada igallik mukdari ozgerip  geyde igallik koyiulasip bultka aylanadi, jamgur  yamasa kar 

jauiu  jagdayina  keledi  geyde  ol  kemeyip  ketedi.  Igallik  mugdari  xaua  temperaturasina  baylanisli 

ozgerip  turadi.  Troposfera  menen  stratosfera  shegarasindagi  aralikta  (a`u`-a`h  den  q0  km  ge 

shekem)  tropopauza  jaylaskan.  Bul  jerde  temperatura  suuikliginsha  ozgermey  turadi.  q0  km  dan 

jokarida  temperatura  koterile  baslap  o`0  km  biyiklikte  0

0

S,  o`0-u`0  km  da  wo`



0

S  ge  ten. 

Temperaturanin jokari darejesi menen stratosfera shegaralanadi. Onnan stratopauza jaylaskan bolip, 

temperatura  paseye  baslaydi.  h0-90  km  de  mezosfera  boylap  xar  a`  km  koterilgende  temperatura 

suuiklasip  o`-9

0

S  ge  paseyip  barip,  ho`-9o`  kilometrde  a`00  den  a`q0



0

S  ga  shekem  suiydi. 

Mezosferadan keyingi mezopauza ustinde termosfera jaylaskan. g`00-q00 km biyiklikte temperatura 

a`000


0

S  ga  deyin  koteriledi.  Termosfera  ustinde  o`o`0  km  biyiklikte  ekzosfera  jaylaskan.  Xauada 

neytral vodorod, proton xam elektronlar bar. a`000-g`000 km biyiklikte geliy kop. 

G  i  d  r  o  s  f  e  r  a  -  Jerdin  suuli  bolimi  bolip  ol ushkeU`  okean  xam  teniz  suulari, Jer  asti  suulari, 

kurgaklik xam muzlik suularina bolinedi. 



 

 

 



V.I.Vernadskiydin  esabina  boyinsha  okean  xam  tenix  suularinin  kolemi  a`qw0  mln  km

q



kurgakliktagi  suular  n`-n`,o`  mln.  km

q

,  muzliklardin  mugdari  a`u`-g`-  mln.  km



q

,  Jer  asti  suulari 

n`00-o`00 mln. km

q

, gidrosfera suularinin uliuma mugdari bolsa a`,o` mlrd. km



q

 shamasinda. 

B i o s f e r a - Jerdik organikalik dun`yasi bar bolimi bolip, oni avstriya geologi E.Zyuss ajiratkan. 

Birak  biosferanin  geologiyalik  xam  geoximiyalik  protsesslerdegi  roli  V.I.Vernadskiy  tarepinen 

uyrenilgen.  Biosferanin  shegaralari  juda  salistirmali.  Kamchatkada  temperatura  ho`

0

S  ga  ten 



issiliktagi  vulkanlarda  ayrim  bakteriyalar  gruppasi  jasaydi.  Ayrim  osimliklerdin  sporalari  a`n`0

0



issilikka  shidaydi.  Ayrim  mikroblar  A`h0

0

S  issilikka  shidam  beredi  xam  olar  g`-q  km  terenliktegi 



neft` kanlerinin suularinan tabilgan. 

Geologiyaga tikkeley tiyisli katlamlar bul Jerdin ishki katlamlari. Olar tiykarinan ushke bolinediU` 

Jer kabigi (kora), mantiya, yadro. 

a`. Jer kabigi (A kabati) - Jerdin sirtki kabati. Onin kalinligi okeanlardin teren bolimlerinde u`-w km 

bolip,  tegislik  platformalik  rayonlarda  qo`-n`0  km  ge,  al  tauli  rayonlarda  o`0-wo`  km  ge  jetedi 

(Gimalay, And taulari). Jer kabiginin ortasha kalinligi qq km. Jer kabigi okean asti xam kontinental 

bolip ekige bolinedi. Kontinental Jer kabigi jokaridan paske karay ush katlamnan turadiU` shogindi, 

granit  xam  bazal`t.  Okean  asti  Jer  kabiginda  granit  katlami  bolmaydi  xam  tek  gana  shogindi  xam 

bazal`t katlamlarinan turadi. 

g`.  Jer  Mantiyasi,  qq  km  den  g`900  km  terenlikke  shekem  jetedi.  Onin  ishinde  seysmik 

magliumatlar boyinshaU` n`00 km terenlikke shekemjokari mantiya - V kabati xam h00-a`000 km 

ge  shekem  S  kabatinan  turatin  jokari  mantiya,  g`900  km  ge  shekem  D  kabati  yagniy  tomengi 

mantiya boladi. 

Jer  mantiyasi  jerdin  ishki  boliminin  tiykargi  bolimi  bolip.  onin  mugdari  hqO`  ti,  massasi  bolsa 

u`hO` ti kuraydi. 

q. Jer yadrosi sirtki (E kabati), orta ( % kabati), ishki (G kabati) yadrodan ibarat. Sirtki yadro n`9h0 

km  ge  shekem  terenlikte  dauam  etken,  Orta  yadro  n`9h0-o`a`g`0  km  zonadan  orin  algan.  Ishki 

yadro o`a`g`0-u`qw0 km araliktagi terenlik zonasinda jaylaskan. Basim q,o`a` a`0

u`

 kg/sm


g`

 ka ten. 

Temperatura o`000

0

S atirapinda. 



 

Jer kabiginin ximiyalik kurami 

           Jer kabiginin ortasha ximiyalik kurami birinshi bolip amerikalik ilimpaz F.UKlark tarepinen 

(a`h9h  j.)  tekserilgen  xam  matematikalik  jol  menen  esaplanip  shigarilgan  Ol  guzetiu  mumkin 

bolgan a`u` km kalinliktagi Jer kabiginin juze boliminde jaylaskan tau jinislarinan alingan u`000 ga 

jakin  obrazetsti  ximiyalik  analizden  otkerip,  olardin  ortasha  arifmetikalik  payiz  mugdarin  esaplap 

shigargan. 

     Keyinrek  bunday  izertleuler  V.I.Vernadskiy,  A.E.Fersman,  V.M.Gol`dshmit,  A.P.Vinogradov, 

xam  baskalar  tarepinen  jurgizilgen.  A.E.Fersman  Jer  kabigi  kuramina  kiriushi  ximiyalik 

elementlerdin ortasha payiz mugdarin “Klark” dep ataudi usinis etgen.  

 

Jer kabiginda en kop tarkalgan ximiyalik elemenlerdin tablitsasiU` 

Ximiyalik elementler 

A.P.Vinogradov 

A.B.Ronov xam 




Yüklə 0,49 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə