10
10
jism uchun ma`lum anik bir tartibda joylashadi va struktura panjarasini xosil kiladi. Amorf
minerallarda esa ionlarning joylashishida konuniy tartib bulmaydi.
Kristallik va amorf jismlarning ichki tuzilishidagi bunday fark ularning fizik xossalariga
(issiklik utkazuvchanligi, ulanishi, kattikligi va boshkalarga) ta`sir utkazadi. Shuning uchun ularni
anizotrop jismlar deyiladi. Amorf jismlarda esa ularning fizik xossalari xamma yunalishlar buyicha bir
xil buladi. Bu jismlarni izotrop deyiladi.
Minerallar uch, turt, olti kirrali prizmalar yoki piramidalar, boshkalari kublar, oktaedrlar
kurinishiga ega buladi.
Kristallning chegaralanish yuzasi uning yonlari, yonlar kesishgan chizikni uning kirrasi,
kirralar kesishgan nuktani uning uchi (chukkisi) deyiladi. Masalan kubning 6 tomoni, 12 kirrasi va 8
uchi bor (2-rasm).
2-Mavzu. Minerallarning xosil bulish sharoitlari
Turli geologik jarayonlar natijasida paydo bulgan minerallar, ularni xosil kilgan energiya
manbaiga kura uchta: endogen, ekzogen va metamorfik minerallarga (genetik guruxlarga) bulinadi.
Endogen jarayonlar er pustining yukori xarorat (1200-1300
0
S) va yukori bosim 3000-8000
atm.) xukmron bulgan katta chukurliklari bilan boglik. Magmaning chukurlikda yoki erning yuzida
sovushidan xosil bulgan minerallar magmatik minerallar deyiladi. Magma tarkibida kup mikdorda
engil (uchuvchan) komponentlar bulgan murakkab tarkibli silikat eritmadir. U litosferaning ostki
kismida plastik xolatda yotadi. Magmatik tog jinslari mineralogik tarkibining xilma-xilligi, turli
chukurlikda joylashgan, xilma-xil tarkibdagi magmaning mavjudligini taxmin kilishga asos buladi.
engil-(uchuvchan) gazsimon va bugsimon moddalar magmada sodir buladigan kimyoviy
jarayonlarda faol katnashadi va ularning kristallanish kobiliyatini oshiradi,yopishkokligini
kamaytiradi.
Bu moddalar minerallarning erish darajasini pasaytirib, natijada ularning eritmadan chukmaga
tushish tartibini uzgartiradi. engil (uchuvchan) birikmalar eritmada tashki bosim magmadagi bosimdan
katta bulgan sharoitda ushlanib turadi. Tashki bosim pasayishi bilan ular intruziyalarni urab turgan tog
jinslari yoriklari orkali yukoriga xarakat kiladi va uzi bilan kurgoshin, kalay, rux, kumush, vol`fram,
berilliy va temir kabi ogir metallarni engil xarakatlanuvchi birikmalar kurinishida olib chikadi.
Magmaning 35-80% mikdorini kremniy kislotasi (SiO
2
) tashkil kiladi. Uning urtacha mikdori
buyicha magmalar nordon (65-75%) urta (52-65%) va asosiy (40-52%) turlarga bulinadi.
Magmalarda sodir buladigan jarayonlar uta murakkab va ular oxirigacha urganilgan emas.
Ayniksa magmaning parchalanishi yoki differentsiatsiyasi katta axamiyatga egadir.
Differentsiatsiya, magmada sodir buladigan barcha fizikaviy, kimyoviy jarayonlarning
majmuasi bulib, birlamchi magmani bir-biridan fizik-kimyoviy xolatlari bilan fark kiladigan kator
ikkilamchi magmalarga parchalanishiga olib keladi. Parchalanish jarayoni esa nixoyatda barcha
ma`lum magmatik tog jinsi va minerallarini xosil bulishiga olib keladi. Differentsiatsiya magmatik va
kristallizatsion turlarga ajratiladi.
Magmatik differentsiatsiya jarayonida dastlabki eritma uz tarkibiga va solishtirma ogirligiga
karab bir-necha aralashmaydigan kismlarga bulinadilar. Mana shu ayrim joylarda bulingan
magmalardan ma`lum xaroratda va bosimda avvalo kiyin eriydigan sungra tez eriydigan minerallar
kristallana boshlaydi va kristallizatsion differentsiatsiya boshlanadi. Bunday yul bilan xosil bulgan tog
jinslarida ayrim minerallarning donalari anik tugri shakllangan (anik ifodalangan) buladi, boshkalari
esa ularning oraligida bushliklarni kotishma (tsement) bilan tuldiradi. Bunday tartibli
differentsiatsiyadan tashkari, bir vaktning uzida magmatik eritmadan ikki va undan ortik
komponentlarning tulik kristallanishi mumkin.
Xosil buladigan kristall donalarning fazoviy joylashishida ularning solishtirma ogirligi katta
axamiyatga ega. Bunda ogirrok birikmalar pastga chukadi, engil va tarkibida uchuvchan birikmalar
bulgan zarralar yukoriga kutariladi.
Yoriklar oraligidan xarakat kilayotgan magma uz yulida turli tog jinslarini uziga kushib olib,
eritib va uzlashtirib magmaning va magmatik jinsning yangi turlarini xosil kiladi. Magmaning
11
11
kristallanish jarayoni asosan tugagandan sung, soviyotgan keng tekis erning chekka kismlarida turli
uchuvchan elementlar xlor, ftor, bromlar bilan boyigan (koldik) magmaning ma`lum mikdorlari
tuplanadi. Bu birikmalar ilgari xosil bulgan mineral va tog jinslariga ta`sir kursatadi va ularning urnida
yangi birikmalar pegmatitlarni xosil kiladi. Bu jarayon er yuzidan 3-8 km chukurlikda va 300-900
0
S
xaroratda sodir buladi. Bunday sharoitda gigant "juda yirik" minerallar xosil buladi.
Keyinchalik tashki bosimning pasayib borishi bilan intruziyalardan gazli eritmalar ajralib
chikishi va atrofidagi tog jinslarining tolasimon yoriklarida moddalarni xaydash jarayoni tufayli uziga
xos yangi maxsulotlar-pnevmatolitlar (pnevmo-gaz) xosil kiladi. Bu eritmalar xlor, ftor, brom,
fosforlarga juda boy bulganliklari tufayli juda engil va xarakatchan buladi. Fakat shunday yul bilan
xosil bulgan mineral tuplamlarini-pnevmatolitik minerallar deyiladi. Bu jarayon 3-6 km chukurlikda
400-6000S xaroratda vujudga keladi deb taxmin kilinadi.
Mineral xosil bulishining gidrotermal boskichi magmatik uchok evolyutsiyasining sungida,
xarorat 374
0
S dan past bulganda va bosim kichik bulgan sharoitda yuz beradi. Gidrotermal
jarayonlarda minerallar kaynok mukammal yoki kolloid eritmalardan xosil buladi. Bu jarayonni
kuyidagicha tasavvur kilish mumkin. Magmadan ajralib chikkan suv bugi bilan erigan kimyoviy
birikmalar, (komponentlar) yoriklarda xarakat kilib, uzok masofalarga olib ketiladi. Xarorat va bosim
kichik muxitga tushishi bilan ular soviy boshlaydi, suyuladi va kaynok eritmalar - gidrotermalarni
xosil kiladi. Yukori xarorat va nisbatan katta bosimda bu eritmalar kimyoviy jixatdan juda faol buladi.
Magmatik uchokdan uzoklashishi (er yuzidan 4-6 km chukurlikda) va asta-sekin sovushi bilan,
gidrotermalarning eritish kobiliyati pasayadi va ilgari erigan birikmalarning bir kismi turli-tuman
mineral tuzlar kurinishida chukmaga tushadi va jins yoriklarini tuldiradi.
Ekzogen (gipergen) jarayonlar er pustining past xaroratli va bosimli yukori kismi bilan boglik
buladi. er yuzasida mavjud bulgan murakkab jarayonlar birlamchi magmatik jins va minerallarning
buzilishiga olib keladi. Bu buzilishlar sof mexanik tarzda sodir bulishi, ya`ni yaxlit tog jinslari turli
kattalikdagi va shakldagi bulaklarga (parchalarga) aylanadi va keyingi kayta uzgarishlar jarayonida
chukindi sinik jinslarni xosil kiladi. Tog jinslari va minerallarga atmosfera, gidrosfera va biosferaning
turli xil kimyoviy agentlarining ta`siri ularning tarkibini uzgarishiga va muayyan sharoit uchun
barkaror yangi mineral birikmalarining paydo bulishiga olib keladi. Bunday yul bilan xosil bulgan
minerallar va tog jinslari chukindi minerallar va tog jinslari deyiladi va xosil kiluvchi asosiy omiliga
kura, kimyoviy va organik turlarga bulinadi.
Shunday kilib, ekzogen kuchlar ta`siri natijasida birlamchi jinslar murakkab uzgarishlarga
uchrab ikkilamchi chukindi tog jinslarining xosil bulishiga sabab buladi. Xosil bulgan chukindi jinslar
esa kaytadan er yuzasida va ichkarisida turli uzgarishlarga uchrashi mumkin.
3-Mavzu. Minerallarning fizik xususiyatlari
Minerallar fizik jism sifatida rangi, kattikligi, yaltirokligi, solishtirma ogirligi kabi xilma-xil
xususiyatlarga ega.
Kimyoviy tarkibi va kristall strukturasiga boglik ravishda, bunday xususiyatlar xar xil
minerallarda turlicha namoyon buladi. Xar kanday mineral uziga xos biron bir aloxida xususiyati bilan
xarakterlanadiki, ana shu xususiyatga karab uni doimo boshka minerallardan ajratib olish mumkin.
Kuyida biz muxim diagnostik axamiyatga ega bulgan xususiyatlar, minerallarning kiyofasi,shaffofligi,
rangi,chizigining rangi (kukunining rangi), yaltirokligi, ulanish tekisligi, sinishi, kattikligi,
pachoklanuvchanligi, kayishkokligi, solishtirma ogirligi, magnit tortishi, radiofaolligi va boshka
xususiyatlari tugrisida tuxtalib utamiz.
Minerallarning kiyofasi. Bu xususiyat uning ichki tuzilishi va xosil bulish sharoiti bilan
boglik. Erkin usgan anizotrop mineral yakkol ifodalangan kristallik shaklga ega buladi. Odatda
minerallar kristall agregatlar va usishmalari kurinishida uchraydilar.
Kristall agregatlari deb, minerallarning ichki tuzilishi va fazodagi shakli bilan boglik bulgan
turli shakldagi mineral donalarning yigindisi (tudasi)ga aytiladi. Donalarning kattaligini xisobga olib