12
12
minerallar yirik donali (donalar kattaligi 5 mm.dan katta), urta donali (2-5 mm) va berk kristalli (0,5
mm dan kichik) turlarga bulinadi. Kristall agregatlari donali, ustunsimon, tolasimon, yapolok,
tangachasimon shakllarda uchraydi.
Minerallar tabiatda druza, konkretsiya, sekretsiya va boshka kurinishlarda uchraydi. Druzalarda
- ayrim kristallarning usishmalari betartib (konuniyatsiz) usgan. Kristallar bir tomonlari bilan birorta
yuzaga maxkamlangan (kvarts, flyuorit). Kristallarning uch tomoni (ochik bushlik tomonga karab uchi
usgan) yakkol shakllangan. Konkretsiyalar: yumalok va notugri shakldagi mineral kotishmalari radial
yoki puchok xolatda joylashgan.
Oolitlar-kontsentrik-puchok
tuzilishiga
uxshash
bulgan
nuxotga
uxshash
mineral
yigindilaridir. Sekretsiyalar-tog jinslaridagi bushliklar mineral moddalar bilan tuldirilganda xosil
buladi. Okma shakllar-ayrim yuzalarni mineral jismlar asta-sekin koplashi natijasida xosil buladi.
Bunday shakllarning xosil bulish jarayonida-kolloid birikmalar asosiy rolni uynaydi. Bu xolda
kurtaksimon va shingilsimon kurinishdagi agregatlar stalaktit va stalagmitlar xosil kiladi.
Mineral moddalarning tolasimon yoriklarda tez kristallanishidan dendritlar-tolasimon daraxtga
uxshash kristallar xosil buladi.
Psevdomorfozalar - bunday shakllar tog jinslaridagi ayrim minerallar yuvilishidan xosil bulgan
bushliklar mineral kristallari bilan tuldirilganda xosil buladi.
Minerallarning shaffofligi. Moddalarning uzidan nur utkazish kobiliyati ularning shaffofligi
deb ataladi. Bu xususiyatga karab tabiatdagi minerallarni kuyidagi turlarga bulinadi:
1. Shaffof minerallar, tog xrustali,island shpati, topaz va boshkalar.
2. Yarim shaffof - zumrad, sfalerit, kinovar va boshka minerallar.
3. Shaffof bulmagan minerallar - pirit, magnetit, grafit va boshkalar.
Rangi. Kupgina minerallarning nomi uning rangiga karab berilgan. Masalan: xlorit (grekcha
xloros - yashil), rubin (lotincha "ruber" - kizil), rodonit (grekcha "rodon" - pushti), gematit (kondek -
grekcha, gematikos"), al`bit (lotincha "al`bus" - ok). Kupgina minerallar tabiiy xolatida doimiy rangga
ega buladilar. Buning sababi shundaki, bunday minerallarning tarkibida rang beruvchi kimyoviy
elementlar doimo mavjud. Bunday rang beruvchi kimyoviy elementlarga (xromoforlarga) Ti, V, Mn,
Co, Ni ba`zan
W, Mo, N, Cu elementlari kiradi. Masalan: mineral tarkibidagi xrom unga kuyuk rang-
kizil (pirop, rubin), och-yashil (uvarovit, zumrad, fuksit) binafsha rang (rodoxrom) beradi.
Doimiy rangli minerallarga magnetit (FeO* Fe
2
O
3
) doimo kora rang, pirit (FeS
2
) jezsimon
sarik rang, kinovar` (HgS) tuk kizil rang, malaxit yashil rang, azurit kuk rangli minerallar kiradi.
Bulardan tashkari aksariyat bir mineral bir necha rangda xam uchrashi mumkin. Masalan,
odatda rangsiz, kupincha butunlay shaffof kristallar sifatida topiladigan kvarts (tog xrustali), kurkam
binafsha rangli (ametist), pushti, sargish-kungir (temir oksidlari bulgani uchun), tilla rang (tsitrin), kul
rang yoki tutun rang (rauxtopaz), tuk kora (morion), nixoyat sutdek ok xam bulishi mumkin. Xuddi
shunga uxshash osh tuzi-galit -ok, kulrang, kungir, pushti va ba`zan kuk rangli bulishi mumkin.
Minerallarning bunday xilma-xil rangliligi, tarkibidagi mayin zarrachalar bulib tarkalgan
mexanik aralashmalar biror rangga buyalgan xromoforlar (rang beruvchilar) bilan boglik. Bu rang
beruvchi moddalar xam anorganik va organik moddalardan iborat bulishi mumkin. Ular oz mikdorda
bulganda xam rangsiz minerallarni tuk rangga buyash uchun kifoya kiladi. Minerallarning rangi fakat
xromofor moddalarning mikdorigagina boglik bulmay, balki ularning disperslik (maydalanganlik)
darajasiga xam boglikdir.
Ayrim shaffof minerallarning rangi ba`zan xilma-xil bulib tovlanib turadi. Bu xodisa suv ustida
suzib yurgan kerosin, yog va neftning xar xil "kamalak" rangidek tovlanib turadigan pardasida
kurganimizdek bizga tanishdir. Bu shaffof moy pustining ostki (suvdan ajratib turadigan) va ustki
(xavo bilan cheklangan) yuzalaridan kaytgan yoruglik nurining interferentsiyalanishi bilan boglikdir.
Masalan: labradorit mineralini ma`lum burchakka burab karaganda kuk va yashil bulib tovlanib -
chaknab turadi. Xuddi shunday limonit minerali (kungir temir tosh) ning buyraksimon yuzalarida,
gematit minerali (temir yaltirogi) yuzalari binafsha rang va kuk rang bulib tovlanadi.
Minerallar chizigining rangi. Ayrim minerallarning rangi, ularning kukunining rangidan fark
kiladi. Mineral kukunining rangini sirlanmagan (xira biskvit) chinni taxtachaga chizib aniklash
mumkin.
13
13
Kupinchalik minerallarning rangi chizigining rangi bilan bir xil buladi. Masalan kinovarning
uzi xam, chizigi (kukuni) xam kizil, magnetitda - kora, lazuritda kuk va x.k.
Tabiatda ma`lum bulgan minerallarning rangi va chizigining (kukunining) rangi orasidagi
farkni gematitda (mineralning rangi pulat - kulrang, chizigi kizil), piritda (mineralning rangi jezsarik,
chizigi kora) kurish mumkin.
Shaffof yoki yarim shaffof rangli minerallar kupchiligining chizigi rangsiz (ok) yoki och rangli
buladi. Shuning uchun mineral chizigining rangi shaffof emas yoki yarim shaffof tuk rangli birikmalar
uchun katta diagnostik axamiyatga ega.
Tabiatda kupincha bir mineralning uzi gox zich massa, gox kukunsimon massa xolida uchraydi.
Shuning uchun ularning rangi xam bir-biridan fark kiladi. Bunga limonitni (temir gidrooksidi) zich
massa bulgani kora, kukunsimon xili esa sargish kungir; gematitni (temirning suvsiz oksidi) -
kristallangan xillari deyarli kora, kukunsimon xili esa tinik kizil va x.k. misol bulishi mumkin. Boshka
xollarda minerallarning rangi kristallangan zich massalarida xam, kukunsimon xolatida xam bir xildir.
Chizigining rangi aniklanayotgan mineralning kattikligi 6 balldan ortik bulmasligi kerak.
Minerallarning yaltirokligi. Minerallardagi bu xususiyat uning yuzasiga tushgan nurning
kaytarilishi bilan boglik. Yaltirashning kuchliligi, ya`ni kaytgan nur mikdori shu nurning kristallangan
muxitga utish paytidagi tezligi yoki sindirish kursatkichi orasidagi fark kanchalik keskin bulsa,
shunchalik ortik buladi. Minerallar yaltirokliklariga karab ikki guruxga bulinadilar. Birinchi guruxga
metallsimon va metallga uxshab yaltiraydigan minerallar. Metallsimon yaltirash yangi singan metall
yuzasining yaltirashini eslatadi. (pirit, galenit). Metallga uxshab yaltirash metallning singan yuzasini
xiralashib yaltirashini eslatadi (grafit). Ikkinchi guruxga nometall yaltirokligiga ega bulgan minerallar
kiradi. Nometall yaltiroklikning olmosdek yaltirash (olmos) shishadek yaltirash (slyuda), ipaksimon
yaltirash (asbest), xira yoki yaltiramaydigan (kremen) va boshka turlari buladi.
Minerallning ulanish tekisligi va sinish yuzalari. Minerall kristallarining, ular sindirilganda
ma`lum yunalish buyicha ajralib xosil kilgan tekis, yaltirok yuzalariga ulanish tekisligi deb aytiladi. Bu
xususiyat fakat kristallik minerallar uchun xos bulib uning fakat ichki tuzilishi bilan boglik. Bunday
xususiyat fakat shu mineralning uzigagina xos bulganligi uchun muxim diagnostik belgi bulib xizmat
kiladi. Masalan: ortoklaz singanda tugri burchakli ulanish tekisligi xosil kiladi.
Ulanish tekisligining kay darajada namoyon bulishini kursatish uchun besh darajali shkala
kabul kilingan.
1.Ulanish tekisligi uta mukammal (slyuda, xlorit) kristallar yupka varakachalarga ajralish
kobiliyatiga ega. Ulanish tekisligidan boshka yunalish buyicha sindirish juda kiyin.
2.Ulanish tekisligi mukammal (kal`tsit, galenit, galit). Bunday minerallar sindirilganda, ular
ulanish tekisligi buyicha ajralib, kurinishi birlamchi kristallni eslatuvchi bulaklar xosil kiladi. Masalan:
galenit sindirilganda mayda tugri kubchalar, kal`tsitni maydalaganda tugri romboedrlar xosil buladi.
3.Ulanish tekisligi urtacha minerallar (dala shpatlari, magniyli-kal`tsiyli silikatlar). Mineral
bulaklarida ulanish tekisligi xam tasodifiy yunalishlar buyicha notekis yuzalar, xam anik kurinib
turadi.
4.Ulanish tekisligi nomukammal (apatit, kassiterit, sof tugma oltingugurt, olivin) bulgan
minerallar. Ulanish tekisligi yakkol kurinib turmaydi, uni mineral parchasi yuzidan kidirib topishga
tugri keladi. Singan yuzalari odatda notekis buladi.
5.Ulanish darajasi uta mukammal bulmagan (yoki ulanish tekisligi yuk) minerallar (kvarts).
Kupincha bitta minerallning uzida bir necha yunalishlar buyicha utgan ulanish tekisliklari
mukammallik darajasiga kura xar xil buladi. Ulanish tekisliklari (yuzalari) bir yunalishli (slyuda), ikki
yunalishli (ortoklaz) uch yunalishli (kal`tsiy,galenit, galit), turt yunalishli (flyuorit), olti yunalishli
(sfalerit) buladi.
Ulanish tekisligini makroskopik yul bilan aniklash imkoniyati bulmagan xollarda sinish
yuzalarining tuzilishi urganiladi. Singan yuzalar tuzilishi chiganoksimon (kremen`, oltingugurt),
tolasimon, zinasimon, gadir - budur (notekis), uzun ustunsimon kurinishlarda bulishi mumkin.
Minerallarning kattikligi. Kattiklik deb, minerallning tashki mexanik ta`sirga karshilik
kursata olish kobiliyatiga aytiladi. Minerallarni amaliy urganishda keng kullaniladigan F.Moos (1773-
1839y.y.) tomonidan ishlab chikilgan un balli shkaladan keng foydalaniladi. Bu usul yordamida