Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38

 

 

12



12

minerallar  yirik donali (donalar kattaligi 5 mm.dan katta), urta donali (2-5 mm) va berk kristalli (0,5 

mm  dan  kichik)  turlarga  bulinadi. Kristall  agregatlari  donali,  ustunsimon,  tolasimon,  yapolok, 

tangachasimon shakllarda uchraydi. 

Minerallar tabiatda druza, konkretsiya, sekretsiya va boshka kurinishlarda uchraydi. Druzalarda 

-  ayrim  kristallarning  usishmalari  betartib  (konuniyatsiz)  usgan.  Kristallar  bir  tomonlari  bilan  birorta 

yuzaga maxkamlangan (kvarts, flyuorit). Kristallarning uch tomoni (ochik bushlik tomonga karab uchi 

usgan)  yakkol shakllangan. Konkretsiyalar:  yumalok va notugri shakldagi mineral kotishmalari radial 

yoki puchok xolatda joylashgan. 

Oolitlar-kontsentrik-puchok 

tuzilishiga 

uxshash 


bulgan 

nuxotga 


uxshash 

mineral 


yigindilaridir. Sekretsiyalar-tog  jinslaridagi  bushliklar  mineral  moddalar  bilan  tuldirilganda  xosil 

buladi.  Okma  shakllar-ayrim  yuzalarni  mineral  jismlar  asta-sekin  koplashi  natijasida  xosil  buladi. 

Bunday  shakllarning  xosil  bulish  jarayonida-kolloid  birikmalar  asosiy  rolni  uynaydi.  Bu  xolda 

kurtaksimon va shingilsimon kurinishdagi agregatlar stalaktit va stalagmitlar xosil kiladi. 

Mineral moddalarning tolasimon yoriklarda tez kristallanishidan dendritlar-tolasimon daraxtga 

uxshash kristallar xosil buladi. 



Psevdomorfozalar - bunday shakllar tog jinslaridagi ayrim minerallar yuvilishidan xosil bulgan 

bushliklar mineral kristallari bilan tuldirilganda xosil buladi. 



Minerallarning  shaffofligi.  Moddalarning  uzidan  nur  utkazish  kobiliyati  ularning  shaffofligi 

deb ataladi. Bu xususiyatga karab tabiatdagi minerallarni kuyidagi turlarga bulinadi: 

1. Shaffof minerallar, tog xrustali,island shpati, topaz va boshkalar. 

2. Yarim shaffof - zumrad, sfalerit, kinovar va boshka minerallar. 

3. Shaffof bulmagan minerallar - pirit, magnetit, grafit va boshkalar. 

 

 Rangi.  Kupgina  minerallarning  nomi  uning  rangiga  karab  berilgan.  Masalan:  xlorit  (grekcha 



xloros - yashil), rubin (lotincha "ruber" - kizil), rodonit (grekcha "rodon" - pushti), gematit (kondek - 

grekcha, gematikos"), al`bit (lotincha "al`bus" - ok). Kupgina minerallar tabiiy xolatida doimiy rangga 

ega  buladilar.  Buning  sababi  shundaki,  bunday  minerallarning  tarkibida  rang  beruvchi  kimyoviy 

elementlar  doimo  mavjud.  Bunday  rang  beruvchi  kimyoviy  elementlarga  (xromoforlarga)  Ti,  V,  Mn, 



Co, Ni ba`zan W, Mo, N, Cu elementlari kiradi. Masalan: mineral tarkibidagi xrom unga kuyuk rang- 

kizil (pirop, rubin), och-yashil (uvarovit, zumrad, fuksit) binafsha rang (rodoxrom) beradi.  

Doimiy  rangli  minerallarga  magnetit  (FeO*  Fe

2

O

3

  )  doimo  kora  rang,  pirit  (FeS



2

)  jezsimon 

sarik rang, kinovar` (HgS) tuk kizil rang, malaxit yashil rang, azurit kuk rangli minerallar kiradi. 

Bulardan  tashkari  aksariyat  bir  mineral  bir  necha  rangda  xam  uchrashi  mumkin.  Masalan, 

odatda  rangsiz,  kupincha  butunlay  shaffof  kristallar  sifatida  topiladigan  kvarts  (tog  xrustali),  kurkam 

binafsha rangli (ametist), pushti, sargish-kungir (temir oksidlari bulgani uchun), tilla rang (tsitrin), kul 

rang  yoki  tutun  rang  (rauxtopaz),  tuk  kora  (morion),  nixoyat  sutdek  ok  xam  bulishi  mumkin.  Xuddi 

shunga uxshash osh tuzi-galit -ok, kulrang, kungir, pushti va ba`zan kuk rangli bulishi mumkin. 

Minerallarning  bunday  xilma-xil  rangliligi,  tarkibidagi  mayin  zarrachalar  bulib  tarkalgan 

mexanik  aralashmalar  biror  rangga  buyalgan  xromoforlar  (rang  beruvchilar)  bilan  boglik.  Bu  rang 

beruvchi moddalar xam anorganik va organik moddalardan iborat bulishi mumkin. Ular oz mikdorda 

bulganda xam rangsiz minerallarni tuk rangga buyash uchun kifoya kiladi. Minerallarning rangi fakat 

xromofor  moddalarning  mikdorigagina  boglik  bulmay,  balki  ularning  disperslik  (maydalanganlik) 

darajasiga xam boglikdir. 

Ayrim shaffof minerallarning rangi ba`zan xilma-xil bulib tovlanib turadi. Bu xodisa suv ustida 

suzib  yurgan  kerosin,  yog  va  neftning  xar  xil  "kamalak"  rangidek  tovlanib  turadigan  pardasida 

kurganimizdek  bizga  tanishdir.  Bu  shaffof  moy  pustining  ostki  (suvdan  ajratib  turadigan)  va  ustki 

(xavo  bilan  cheklangan)  yuzalaridan  kaytgan  yoruglik  nurining  interferentsiyalanishi  bilan  boglikdir. 

Masalan:  labradorit  mineralini  ma`lum  burchakka  burab  karaganda  kuk  va  yashil  bulib  tovlanib  - 

chaknab  turadi.  Xuddi  shunday  limonit  minerali  (kungir  temir  tosh)  ning  buyraksimon  yuzalarida, 

gematit minerali (temir yaltirogi) yuzalari binafsha rang va kuk rang bulib tovlanadi. 

Minerallar chizigining rangi. Ayrim minerallarning rangi, ularning kukunining rangidan fark 

kiladi.  Mineral  kukunining  rangini  sirlanmagan  (xira  biskvit)  chinni  taxtachaga  chizib  aniklash 

mumkin. 



 

 

13



13

Kupinchalik  minerallarning  rangi  chizigining  rangi  bilan  bir  xil  buladi.  Masalan  kinovarning 

uzi xam, chizigi (kukuni) xam kizil, magnetitda - kora, lazuritda kuk va x.k. 

Tabiatda  ma`lum  bulgan  minerallarning  rangi  va  chizigining  (kukunining)  rangi  orasidagi 

farkni gematitda (mineralning rangi pulat - kulrang, chizigi kizil), piritda (mineralning rangi jezsarik, 

chizigi kora) kurish mumkin. 

Shaffof yoki yarim shaffof rangli minerallar kupchiligining chizigi rangsiz (ok) yoki och rangli 

buladi. Shuning uchun mineral chizigining rangi shaffof emas yoki yarim shaffof tuk rangli birikmalar 

uchun katta diagnostik axamiyatga ega. 

Tabiatda kupincha bir mineralning uzi gox zich massa, gox kukunsimon massa xolida uchraydi. 

Shuning  uchun  ularning  rangi  xam  bir-biridan  fark  kiladi.  Bunga  limonitni  (temir  gidrooksidi)  zich 

massa  bulgani  kora,  kukunsimon  xili  esa  sargish  kungir;  gematitni  (temirning  suvsiz  oksidi)  - 

kristallangan xillari deyarli kora, kukunsimon xili esa tinik kizil va x.k. misol bulishi mumkin. Boshka 

xollarda minerallarning rangi kristallangan zich massalarida xam, kukunsimon xolatida xam bir xildir. 

Chizigining rangi aniklanayotgan mineralning kattikligi 6 balldan ortik bulmasligi kerak. 

Minerallarning  yaltirokligi.  Minerallardagi  bu  xususiyat  uning  yuzasiga  tushgan  nurning 

kaytarilishi bilan boglik. Yaltirashning kuchliligi, ya`ni kaytgan nur mikdori shu nurning kristallangan 

muxitga  utish  paytidagi  tezligi  yoki  sindirish  kursatkichi  orasidagi  fark  kanchalik  keskin  bulsa, 

shunchalik  ortik  buladi.  Minerallar  yaltirokliklariga  karab  ikki  guruxga  bulinadilar.  Birinchi  guruxga 

metallsimon  va  metallga  uxshab  yaltiraydigan  minerallar.  Metallsimon  yaltirash  yangi  singan  metall 

yuzasining  yaltirashini  eslatadi.  (pirit,  galenit).  Metallga  uxshab  yaltirash  metallning  singan  yuzasini 

xiralashib yaltirashini eslatadi (grafit). Ikkinchi guruxga nometall yaltirokligiga ega bulgan minerallar 

kiradi.  Nometall  yaltiroklikning  olmosdek  yaltirash  (olmos)  shishadek  yaltirash  (slyuda),  ipaksimon 

yaltirash (asbest), xira yoki yaltiramaydigan (kremen) va boshka turlari buladi. 

Minerallning  ulanish  tekisligi  va  sinish  yuzalari.  Minerall  kristallarining,  ular  sindirilganda 

ma`lum yunalish buyicha ajralib xosil kilgan tekis, yaltirok yuzalariga ulanish tekisligi deb aytiladi. Bu 

xususiyat  fakat  kristallik  minerallar  uchun  xos  bulib  uning  fakat  ichki  tuzilishi  bilan  boglik.  Bunday 

xususiyat fakat shu mineralning uzigagina xos bulganligi uchun muxim diagnostik belgi bulib xizmat 

kiladi. Masalan: ortoklaz singanda tugri burchakli ulanish tekisligi xosil kiladi. 

Ulanish  tekisligining  kay  darajada  namoyon  bulishini  kursatish  uchun  besh  darajali  shkala 

kabul kilingan. 

1.Ulanish  tekisligi  uta  mukammal  (slyuda,  xlorit)  kristallar  yupka  varakachalarga  ajralish 

kobiliyatiga ega. Ulanish tekisligidan boshka yunalish buyicha sindirish juda kiyin. 

2.Ulanish  tekisligi  mukammal  (kal`tsit,  galenit,  galit).  Bunday  minerallar  sindirilganda,  ular 

ulanish tekisligi buyicha ajralib, kurinishi birlamchi kristallni eslatuvchi bulaklar xosil kiladi. Masalan: 

galenit sindirilganda mayda tugri kubchalar, kal`tsitni maydalaganda tugri romboedrlar xosil buladi. 

3.Ulanish  tekisligi  urtacha  minerallar  (dala  shpatlari,  magniyli-kal`tsiyli  silikatlar).  Mineral 

bulaklarida  ulanish  tekisligi  xam  tasodifiy  yunalishlar  buyicha  notekis  yuzalar,  xam  anik  kurinib 

turadi. 

4.Ulanish  tekisligi  nomukammal  (apatit,  kassiterit,  sof  tugma  oltingugurt,  olivin)  bulgan 

minerallar.  Ulanish  tekisligi  yakkol  kurinib  turmaydi,  uni  mineral  parchasi  yuzidan  kidirib  topishga 

tugri keladi. Singan yuzalari odatda notekis buladi. 

5.Ulanish darajasi uta mukammal bulmagan (yoki ulanish tekisligi yuk) minerallar (kvarts). 

Kupincha  bitta  minerallning  uzida  bir  necha  yunalishlar  buyicha  utgan  ulanish  tekisliklari 

mukammallik darajasiga kura xar xil buladi. Ulanish tekisliklari (yuzalari) bir yunalishli (slyuda), ikki 

yunalishli  (ortoklaz)  uch  yunalishli  (kal`tsiy,galenit,  galit),  turt  yunalishli  (flyuorit),  olti  yunalishli 

(sfalerit) buladi. 

Ulanish  tekisligini  makroskopik  yul  bilan  aniklash  imkoniyati  bulmagan  xollarda  sinish 

yuzalarining  tuzilishi  urganiladi.  Singan  yuzalar  tuzilishi  chiganoksimon  (kremen`,  oltingugurt), 

tolasimon, zinasimon, gadir - budur (notekis), uzun ustunsimon kurinishlarda bulishi mumkin. 



Minerallarning  kattikligi.  Kattiklik  deb,  minerallning  tashki  mexanik  ta`sirga  karshilik 

kursata olish kobiliyatiga aytiladi. Minerallarni amaliy urganishda keng kullaniladigan F.Moos (1773-

1839y.y.)  tomonidan  ishlab  chikilgan  un  balli  shkaladan  keng  foydalaniladi.  Bu  usul  yordamida 



Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə