14
14
minerallning kattikligini aniklash uchun kattikligi ma`lum bulgan etalon minerali bilan aniklanayotgan
mineral tirnaladi.
F.Moos shkalasining etalonlari sifatida kattikligi I dan 10 gacha bulgan kuyidagi minerallar
kabul kilingan.
1. Tal`k - Mg
3
[Si
4
O
10
] [OH]
2
2. Gips - CaSO
4
*2H
2
O
3. Kal`tsit - CaCO
3
4. Flyuorit - CaF
2
5. Apatit - Ca
5
[PO
4
]
3
F
6. Ortoklaz - K[AlSi
3
O
8
]
7. Kvarts - SiO
2
8. Topaz - Al
2
[SiO
4
] [FOH]
2
9. Korund - Al
2
O
3
10. Olmos – C
Kattiklikni Moos shkalasi buyicha aniklash nisbiy xarakterga ega.Maxsus kattiklikni aniklovchi
asboblarda etalon minerallarining kattikligini aniklashiga kura kal`tsitning kattikligi 46 marta,
kvartsniki 450 marta, olmosniki 4000 marta tal`knikidan kattadir. Aniklanayotgan minerallning
kattikligi shu minerallning etalon minerallardan kaysi birini tirnay olishini sinab kurish yuli bilan
topiladi. Masalan: aniklanayotgan minerallimiz apatitni (kattikligi 5) tirnasayu, uzi ortoklaz (kattikligi
6) bilan tirnalsa uning kattikligini 5 bilan 6 oraligida buladi.
Minerallarning kattikligi ayrim buyumlar yordamida xam aniklanishi mumkin.
Minerallarning solishtirma ogirligi (zichligi). Minerallarning solishtirma ogirligi asosan
kuyidagicha ikki usul bilan: 1. Mineral sikib chikargan suyuklikning xajmini ulchash usuli, ya`ni
mineral namunasi ogirligi bilan usha mineral sikib chikargan suv xajmini ulchash usuli bilan. 2. Suvga
tushirilgan minerallning yukotgan ogirligini aniklash yuli bilan (mineral namunasining mutlak
ogirligini, usha mineralning suvga tushirilishi bilan yukotgan ogirligiga bulinadi) aniklanadi.
Minerallning solishtirma ogirligi kulda (kaftda) taxminiy tortish yuli bilan aniklash mumkin,
ya`ni mineral ogirligi engil bulsa solishtirma ogirligi 2,5 gacha; urtacha bulsa 4 gacha; ogir bulsa 4-6;
juda ogir bulsa 6 dan katta deb kabul kilish mumkin.
Minerallarning magnitligi. Anik magnitlik xususiyatiga ega bulgan minerallarning soni juda
ozdir, shuning uchun xam u diagnostik belgi sifatida muxim axamiyatga egadir. Magnitlik xususiyatini
erkin aylanadigan magnit strelkasi yordami bilan tekshiriladigan mineral namunasini shu strelkaga
yakinlashtirish yuli bilan aniklanadi.
Magnit strelkasi yordamida bilib bulmaydigan kuchsiz magnitlik xususiyatiga ega bulgan
minerallarning soni ancha kup. Minerallarning boshka xususiyatlariga radiofaolligi, xlorid
kislotasining ta`siridagi reaktsiyasi, (kaynash), ta`mi, xidi kiradi. Bu xususiyatlar xam minerallarni
aniklashda diagnostik belgi sifatida urganuvchiga yordam beradi.
15
15
3-Bob. Tog jinslari xakida umumiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza Tog jinslari tugrisida umumiy tushunchalar va ularni sinflarga bulinishi
2-Ma`ruza Magmatik tog jinslar
3-Ma`ruza Chukindi tog jinslari
4-Ma`ruza Metamorfik - uzgargan tog jinslari
Nazorat uchun savollar
1-Mavzu.Tog jinslari tugrisida umumiy tushunchalar va ularni sinflarga
bulinishi
Minerallar odatda muayyan bir sharoitda mineral agregatlarini xosil kiladi. Minerallarning
bunday tabiiy birikmalari tog jinslari deb ataladi. Tog jinslari shu xosil bulgan mavjud sharoit uchun
doimiy bulgan tarkibga va tuzilishga ega buladi.
Tog jinslarining asosiy tarkibi bir xil mineraldan (monomineral) yoki bir necha xil
minerallardan (polimineral) tashkil topishi mumkin.
Tog jinslari mineral va kimyoviy tarkibiga, tuzilishiga (strukturasiga), yotish va xosil bulish
(genezis) sharoitlariga karab sinflarga bulinadi. Ularning mineralogik va kimyoviy tarkiblari ma`lum
darajada uzgarib turishlari mumkin. Agar tog jinsi tarkibida ayrim minerallarning mikdori 10% dan
ortik bulsa, bunday minerallarni jins xosil kiluvchi minerallar, 10% dan kam bulsa ikkinchi darajali
aktsessor minerallar deyiladi. Minerallar tog jinslarida birlamchi va ikkilamchi bulishi mumkin.
Birlamchi minerallar tog jinsi bilan bir vaktda paydo buladi va ularning tarkibida deyarli uzgarmagan
xolda saklanib koladilar. Ikkilamchi minerallar esa tog jinslari shakllanib bulganidan sung sodir
buladigan geologik jarayonlar natijasida xosil buladilar. Tog jinsining ma`lum bir turi uchun birlamchi
bulgan minerallar, boshkasi uchun ikkilamchi bulishi mumkin. Masalan: kaolinit (gilning minerali)
granitlarda ikkilamchi maxsulot xisoblanadi, kimyoviy chukindilarda esa, birlamchi maxsulotdir.
Tog jinslaridagi kristall donalarining shakli xilma-xil bulib, asosan minerallarning kristallanish
kobiliyatiga va uning ajralib chikishi tartibi bilan boglik. Tog jinslarining mineral tarkibini aniklash,
ularning tarkibiy kismini urganishga imkon bersa, tog jinslari kanday xosil bulgan degan savolga
ularning strukturasi va teksturalarini urganish javob beradi.
Tog jinsining strukturasi (ichki tuzilishi) tog jinslari tarkibiy kismining (mineral bulaklarining)
kattaligi, shakli va uzaro munosabati bilan boglik bulgan, tuzilishining uziga xos belgilarini kursatadi.
Tekstura tog jinsini tashkil kiluvchi mineral bulaklarining fazoda joylashishi va taksimlanishini
kursatuvchi belgilar yigindisini kursatadi. Jinslarning tashki kurinishida tekstura katta masshtabdagi
tuzilish belgilarini-katlamlanganligini, govakliligini, yaxlitligini kursatadi.
Tog jinslari xosil bulish sharoitiga (genezis) karab shartli ravishda uchta sinfga bulinadi.
1. Magmatik yoki vulkan tog jinslari. Ular tabiiy silikat eritmalarining (magma, lava)
sovushi va kotishi natijasida xosil buladi.
2. Chukindi tog jinslari. Ular er yuzasida ilgari mavjud bulgan tog jinslari va minerallarning
nurashi, sungra bu maxsulotlarning mexanik va kimyoviy yul bilan yotkizilishi, xamda usimlik va
organizmlarning xayot faoliyati yoki chirishi natijasida xosil buladi.
3. Metamorfik (uzgargan) tog jinslari. Bu sinfga mansub tog jinslari katta chukurliklarda
yukori xarorat, katta bosim va magmatik uchokdan ajralgan gaz va bug maxsulotlarining magmatik,
chukindi va ilgari metamorfizatsiyaga uchragan jinslarga ta`siri natijasida xosil buladi.
2-Mavzu. Magmatik tog jinslar
Magmatik yoki otkindi tog jinslari magmaning sovib kotishi va kristallanishidan xosil buladi.
Magmaning kaerda - er pustining ichkarisidami yoki yuzasidami sovub kotishiga karab ikki xil turdagi,
intruziv (er ichkarisida sovub kotgan jinslar) va effuziv (okib chikib sovib kotgan) tog jinslariga
bulinadi. Intruziv (otkindi) tog jinslari yukori xarorat va bosimli sharoitda magmaning sekin