16
16
sovushidan xosil buladi. Bunday sharoitda magmani tashkil kilgan zarrachalari yaxshi kirralangan
kristallar va kristall zarralari kurinishidagi barkaror kimyoviy birikmalar xosil kilishga ulguradilar.
Bunday tog jinslari uchun tulik kristalli struktura xarakterlidir. Intruziv jinslarning tipik namunasiga
granitlar, granodioritlar, dioritlar va boshkalar kiradi.
Magma lava kurinishida er yuzasiga yoki okean, dengiz ostiga okib chikishi bilan uzi xosil
bulgan sharoitdan keskin fark kiladigan kichik bosim va xarorat sharoitiga duch keladi. Bunday
sharoitda, tez sovib kotish natijasida xosil bulgan effuziv jinslar tulik kristallanib ulgurmaydi va
shuning uchun ularning tarkibida turli mikdorda vulkon shishasi mavjud buladi. Sovub kotgan,
puffaksimon lavalarda, tashki bosimning keskin kamayishi natijasida kup mikdorda gazsimon
maxsulotlar ajralib chikadi va ularning urnida yumalok bushliklar - govaklar xosil buladi. Bunday
jinslarning tuzilishi xech kachon tulik kristalli bulmaydi. Bu xolni liparit, kvartsli porfir, datsit, andezit
tog jinslarida yakkol kurish mumkin.
Intruziv tog jinslari xosil bulish chukurligiga karab abissal (katta chukurliklarda xosil bulgan)
va gipabissal (kichik chukurliklarda xosil bulgan) turlarga bulinadi. Gipabissal jinslar xosil bulishi
jarayonida magmaning xarorati abissal jinslar xosil buladigan sharoitga nisbatan, kichik bosim
xisobiga tezrok pasayadi. Tashki kiyofasi buyicha gipabissal jinslar effuziv va intruziv jinslar oraligida
joylashadi.
Magmatik jinslarni urganishda uning strukturasi va teksturasi katta axamiyatga ega. Magmatik
tog jinslarining strukturasi magmaning kristallanish sharoiti, uning tarkibi va uchuvchan, engil
birikmalarning mavjudligi bilan boglik. Kristallanish darajasi buyicha, tulik kristalli-donali, tulik
kristalli-mikrodonali, yarimkristallik va shishasimon strukturalarga ajratiladi.
Tulik kristalli-donali strukturalar katta chukurlikda magmaning engil uchuvchan komponentlar
ishtirokida sekin sovib kotishidan paydo buladi.
Tulik kristalli-mikrodonali strukturalar magmaning kichik chukurliklarda va ayrim xollarda er
yuziga okib chikishidan, kristallanishidan xosil buladi.
Yarim kristalli va shishasimon strukturalar magmaning er yuziga okib chikib tez sovib
kotishidan xosil buladi. Donalarning nisbiy kattaligiga karab tekis donali (donalar kattaligi teng) va
notekis (donalar bir-biriga teng emas) donali strukturalarga ajratiladi. Tekis donali strukturali jinslarda
kristall donalarining kattaligi nisbatan bir-xil kattalikga ega buladi. Bunday turdagi strukturalar
ma`lum kristallizatsiya sharoiti uzok vakt saklanib turganda xosil buladi. Bu strukturalar abissal jinslar
uchun xosdir.
Notekis donali, strukturaga ega bulgan jinslarda donalarning kattaligi xilma-xil buladi. Bunday
strukturalarning paydo bulishi kristallanish sodir bulayotgan fizik-kimyoviy sharoitning keskin
uzgarganligi tugrisida guvoxlik beradi va tulik kristalli jinslar uchun porfirsimon strukturani, yarim
kristalli va shishasimon jinslar uchun porfir strukturasining xosil bulishiga olib keladi.
Porfirsimon struktura uchun, urta va mayda donali asosiy massa tarkibiga nisbatan katta donali
kristallarning tarkalishi xarakterlidir. Bunday strukturaning paydo bulishi xarorat rejimining keskin
uzgarishi bilan boglikdir.
Porfir strukturalari magmaning er yuzasiga okib chikishi sharoitida paydo buladi. Bunda yaxshi
kristallangan, zich, shishasimon massa ichida yaxshi kristallangan ayrim mineral donalari yoyilib
tarkalgan buladi.
Donalarning mutlak kattaliklari buyicha tulik kristalli strukturalar, yirik donali (>5 mm), urta
donali (1-5 mm) va mayda donali (< 1 mm) turlarga bulinadi.
Magmatik tog jinslarining teksturasi kristallizatsiya sharoitiga va xosil bulgan yoki bulayotgan
jinslarga tashki omillarning ta`siri bilan boglik. Minerallarning tog jinslaridagi joylashishiga karab
yaxlit va govakli teksturalarga ajratiladi. Birinchi turdagi tekstura intruziv jinslar uchun ikkinchi
turdagi tekstura effuziv jinslar xarakterlidir.
Zich (yaxlit) teksturali jinslarda ularning tarkibini tashkil kiluvchi, tarkibi va strukturasi
buyicha bir xil bulgan kismlari, fazoda bir tekis ma`lum bir tartibsiz joylashadi. Ular intruziv va
effuziv jinslarda keng tarkalgan. Govakli va notekis donali teksturalar uchun, tog jinslarining tarkibiy
kismlari notekis joylashgan va tog jinsi bulagida turli strukturaga yoki turli struktura va tarkibga ega
bulgan kismlari kuzatiladi. Bu teksturalarning kuyidagi turlari bulishi mumkin. Taksit teksturasi-tog
jinslarining ayrim kismlari bir-birlaridan tarkibi yoki strukturasi bilan yoki xam tarkibi xam strukturasi
17
17
bilan fark kiladi; gneyssimon tekstura-prizmasimon va tangachasimon minerallar bir-birlariga parallel
joylashadilar; flyuidal tekstura-turli minerallarni joylashishi okimni eslatib bir tomonga chuzilib
joylashgan; govakli tekstura-tog jinslari kup mikdordagi bushliklar mavjudligi bilan xarakterlanadi.
Magmatik jinslarning kimyoviy tarkibi ularning kanday sharoitda xosil bulishidan kat`iy nazar,
magmada kuyidagi oksidlarning ya`ni SiO
2
, Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
, FeO, MgO, TiO
2
, CaO, Na
2
O, K
2
O, N
2
O
ning necha foiz mikdorda borligiga karab aniklanadi.
Magma tarkibida kremniyli va alyuminiyli oksidlar kup buladi. Agar magma tarkibida SiO
2
kup bulsa, magma juda yopishkok va kuyuk, kam bulsa suyuk va xarakatchan buladi. Magmatik jinslar
uz tarkibidagi
SiO
2
ning mikdoriga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi:
1. Nordon jinslar - 65-75%
2. Urta jinslar - 52-65%
3. Asosli jinslar - 40-52%
4. Uta asosli jinslar - 40% dan kam.
Nordon jinslarda kremniyli kislotaning mikdori kup, rangli silikatlarning mikdori 3-12% ni
tashkil kiladi, och rangga ega. Tarkibida kvarts, ortoklaz, nordon plagioklaz, biotit, shox aldamchisi va
ozgina avgit uchraydi. Nordon jinslarga granit, granit-porfir, obsidian, pemza, kvartsli-porfir kiradi.
Urta jinslar tarkibida tuk rangdagi minerallarga (shox aldamchisi, biotit, avgit) nisbatan kup
mikdorda och rangdagi minerallar uchraydi. Bu esa urta jinslarga och-kulrang yoki kulrangni beradi.
Ochik rangdagi minerallar ortoklaz, mikroklin, plagioklazlardan iborat. Urta jinslarga sienit, traxit,
sienit-porfir, diorit, andezit, porfiritlar kiradi (3-jadval).
Asosli jinslardagi jins xosil kiluvchi minerallarga piroksenlar (avgit), olivinlar va plagioklazlar
(labrador) kiradi. Ba`zida shox aldamchisi minerali xam uchrashi mumkin. Asosli jinslarda kup
mikdorda tuk rangli minerallarning mavjudligi jinslarga tuk rangni beradi. Tuk rang muxitida
plagioklazlarning kulrang-kora donalari ajralib kurinib turadi. Bu guruxdagi tog jinslarining tipik
namunasi bulib gabbro, bazal`t, diabaz jinslari xisoblanadi.
Magmatik tog jinslari er pusti va yuzida turli shakllarda yotadi (6-rasm). Intruziv jinslar uchun
batolitlar, shtok, fakolit, lakkolit, tomirlar, va effuziv jinslar uchun yopkich va okim kurinishidagi
shakllar xarakterlidir.
3-Mavzu.Chukindi tog jinslari
Chukindi tog jinslari deb, litosferaning fizik va kimyoviy buzilishidan xosil bulgan
maxsulotlardan xamda kimyoviy chukmalar va organizmlarning faoliyati natijasida xosil bulgan
geologik jismlarga aytiladi.
Chukindi jins xosil kiluvchi chukmalar er yuzasida va suv xavzalarida turli geologik jarayonlar
natijasida paydo buladi. Bu jarayonlar uz moxiyati jixatidan fizik-mexanik, fizik-kimyoviy, kimyoviy
va organik jarayonlardir xamda chukindi xosil bulish (chukish) muxitining fizik-kimyoviy sharoiti
uzgarishi bilan idora kilinib turadi (eritmaning tarkibi va kontsentratsiyasi, nordonligi, ishkoriyligi,
oksidlanishi, tiklanish potentsiali rN). Chukindi jinslarning xosil bulishi va uzgarishi jarayonlari kator
boskichlarni uz ichiga oladi.
Birinchi boskichda chukindi jins xosil bulishi uchun ilk (birlamchi) maxsulotlar tayyorlanadi.
Bu maxsulotlarning asosiy kismi nurash natijasida xosil buladi va bu boskichni gipergenez deyiladi.
Ikkinchi boskichda nurash natijasida xosil bulgan maxsulotlar tashiladi va chukmaga tushadi
(chukindi xosil buladi). Bu boskichni sedimentogenez deyiladi.
Uchinchi boskichda chukmaning kayta uzgarishidan chukindi jinslar paydo buladi. Bu
boskichni-diagenez deyiladi. Natijada chukindi jinslar xosil buladi va yukoridagi boskichlarni esa
litogenezning boskichlari deyiladi.
Chukmalarning xosil bulish sharoiti iklim, rel`ef va xududning tektonik rejimi bilan
belgilanadi. Bu omillar orasida iklim katta axamiyatga egadir. Bu xol litogenezning turlarini iklimga
karab ajratishga asos buladi. Litogenez nival, gumid va arid turlariga bulinadi.
Litogenezning nival turi kutb mintakalarida tarkaladi va fizik nurash natijasida muzlik
yotkiziklarining turli-tuman chakilgan jinslari xosil buladi.