18
18
Litogenezning gumid turi mu`tadil iklim sharoitida keng tarkalgan. Bu mintakalar uchun
nurashning fizik, kimyoviy va biologik turlari xarakterlidir. Natijada, chakilgan (bulakli), kumirli, gilli,
temirli, marganetsli, fosfatli, kremniyli karbonatli jinslar xosil buladi.
Litogenezning arid turi kurgokchil iklimli mintakalarda keng tarkaladi va bu xududlarga asosan
fizik nurash xarakterlidir. Natijada, chakilgan (bulakli) jinslar, dolomitlar, sul`fatlar, xloridlar va turli
tuzlar, xamda mu`tadil iklimli mintakalar uchun xarakterli bulgan karbonatli, kremniyli, fosfatli jinslar
xosil buladi.
Gipergenez boskichi. Bu boskichda er yuzasidagi tub tog jinslari suv, muz, xarorat va boshka
fizik, kimyoviy xodisalarga xamda organizmlarning ta`siriga uchraydi va buziladi (parchalanadi), ya`ni
nurash xodisasi ruy beradi.
Xaroratning kunlik uzgarishi va minerallarning turli issiklik utkazish, yutish kobiliyatiga ega
ekanligi natijasida tog jinslarida mayda darzlar paydo buladi. Bu darzlarga suvning kirishi ularni
kengayishiga, chukurlashuviga olib keladi. Natijada turli kattalikdagi jins va mineral bulaklari xosil
buladi.
Suvlarning minerallarga ta`siri: erish, gidratatsiya, gidroliz jarayonlariga olib keladi. Suv
buglari esa minerallarni oksidlanishiga olib keladi. Natijada minerallar kimyoviy jixatdan uzgarib
yangi sharoit uchun barkaror bulgan yangi mineral turlariga aylanadi.
Nurashning bu turlari bilan bir katorda uning organik turi xam rivojlanadi. Shunday kilib, er
yuzasida uzgargan, buzilgan, parchalangan jinslar katlami, nurash kobigi xosil buladi, ya`ni ilk
(birlamchi) maxsulot xosil buladi (tayyorlanadi).
Sedimentogenez boskichi. Nurash jarayonidan sung va u bilan bir vaktda xosil bulgan ilk
(birlamchi) maxsulotlar tashiladi va yotkiziladi-chukma xosil buladi.
Mu`tadil iklimli mintakalarda tayyorlangan maxsulotlar yomgir suvlari, kor-muzlik suvlari va
daryo suvlari bilan yuviladi, va parchalangan jins bulaklarining kattaligiga, okimlarning kuchiga karab
uzi xosil bulgan erlaridan turli masofalarda yotkiziladi. Bulardan tashkari dengiz va kul xavzalarida
daryolar bilan tashib keltirilgan erigan va donali maxsulotlar, okimlar va tulkinlanish natijasida
tashiladi, saralanadi va turli erlarda yotkiziladi. Daryo suvlari xavzalarga kolloid va mukammal
eritmalar kurinishida kup mikdordagi moddalarni tashib keltiradi. Kolloidlar kurinishida gill
minerallari, kremnezem, organik moddalar, temir birikmalari, marganets, fosfor va kator nodir
(vanadiy, xrom, nikel, kobal`t) elementlari tashib keltiriladi. Xakikiy eritmalar kurinishida barcha engil
eruvchi tuzlar: xloridlar, sul`fatlar, karbonatlar, ishkoriy metallar kupincha kremnezem, organik
moddalar, temir birikmalari, margenets, fosfor va boshka elementlar tashib keltiriladi. Kolloidlarning
kup kismi daryoning kuyi okimida va kirgok oldi kismida ayrim xolda xavzaning urta kismida gilli
maxsulotlar bilan birga chukadi.
Xakikiy eritmalardan karbonatlar fosfatlar, temir birikmalari va marganets chukadi: xlorid va
sul`fatlar eritmada koladilar. Odatda kirgokdan xavzaning urta kismiga karab kum yotkiziklari,
alevritlar, ular esa gilli yotkiziklar bilan almashinib boradi. Kumlardan gillarga tomon, temir,
marganets va alyuminiyning kontsentratsiyasi ortib boradi.
Maxsulotlarning tashilishi va chukmaga yotkizilishi jarayonida organizmlarning mexanik va
kimyoviy ta`siri katta axamiyatga ega. Arid iklimli mintakada chukma xosil bulishi va tashilishi
jarayoni shamol va kisman okar suvlar ishtirokida sodir buladi.
Shamollar arid iklimli xududlarda kup mikdorda parchalangan jins zarralarini mayda chang
(alevrit) larni kuchiradi. Tashilish jarayonida parchalangan zarralar er yuzasida yumalatiladi va
kattaligiga karab saralanadi. Tarkibida turli kattalikdagi zarralar bulgan shamolning ta`sirida
koyatoshlar silliklanadi. Bu zarralarning tashilishi, tuplanishi yotkizilishi natijasida kum tepalari-
barxanlar, dengiz va daryo kirgoklarida dyunalar xosil buladi.
Kurgokchil iklimli mintakalarda atmosfera yoginining mikdori juda oz va kamdan-kam kiska
muddatli jala kurinishida yogadi. Natijada tog va balandlik etaklarida parchalangan maxsulotlar
elpigich shakliga uxshash tashilish konusi xosil kilib yoyilib yotkiziladi. Tashilish konusi yotkiziklari
silliklanmagan, deyarlik saralanmagan tog jinsi va minerallar bulaklaridan iborat buladi.
Erigan moddalarning asosiy kismi arid iklimli mintakalarga yukori balandliklarda joylashgan
mu`tadil iklimli mintakalardan daryolar bilan dengiz, okean suvlarining kurfazlariga va lagunalariga
19
19
(kultiklariga) okib utishi natijasida tashib keltiriladi. Bu mintakalarda suvlar katta mikdorda buglanadi
va uning tarkibidagi tuzlar chukmaga tushib kimyoviy chukindilarni xosil kiladi.
Nival iklimli mintakalarda chukmaning tashilishi asosan muzliklarning xarakati bilan, kisman
ogirlik kuchi va suvlarning faoliyati bilan boglik.
Muzliklar uz xarakati davomida uz asosini buzadi, dungliklarni tekislaydi, jins bulaklari bilan
uz tagini tirnaydi (buzadi, xaydaydi) va parchalangan jins bulaklarini uzok masofalarga tashiydi.
Muzlik bilan tashiladigan maxsulotlarning kattaligi turlicha bulib bir necha millimetrdan yirik gula
tosh kattaligigacha bulishi mumkin. Bu maxsulotlar kisman kayta ishlanadi va muzlikning erishi va
kaytishi natijasida morenalar kurinishida yotkiziladi. Morena jinslari deyarli saralanmagan buladi.
Chukindi maxsulotning tashilishi va yotkizilishi davomida, chukindilar kattaliklari, solishtirma
ogirligi, kimyoviy tarkibi va uxshashligiga karab turli kismlarga bulinadi (differentsiatsiyaga
uchraydi). Toglik xududlarda mexanik differentsiatsiya natijasida avval yirik bulakli chukindilar,
sungra kumlar va keyin gillar yotkiziladi.
Suv xavzalarida kimyoviy differentsiatsiya jarayonida suvdan tuz birikmalari suvda
eruvchanligiga boglik ravishda tartib bilan chukmaga tushadi.
Diagenez boskichi. Chukmada sodir buladigan uzgarishlar diagenez deb ataladi. Yangi
yotkizilgan chukma suvga tuyingan va zichligi kam buladi.
Chukma tarkibida parchalangan jins bulaklaridan chukmaga tushgan biokimyo va kimyoviy
komponentlardan tashkari, oz mikdorda kislorod, kremniy, temir, marganets gidrooksidlarning
eritmalari, tirik bakteriyalar va organik moddalar mavjud buladi. Demak chukma kup komponentli
uzgaruvchan turli fizik, kimeviy va organik uzgarishlarga uchragan tizimni ifoda kiladi. Diagenez
boskichi mobaynida chukma zichlanadi va namligi kamayadi, kolloidlar paydo buladi va eskiradi
(kariydi), il eritmalaridan yangi minerallar xosil buladi bir xil minerallar uzgarib yangilari paydo
buladi, chukmadagi moddalar aralashadi va ikontsentratsiyasi uzgaradi.
Diagenez natijasida chukmalar chukindi tog jinslariga aylanadi. Odatda (kupincha) chukma
kattik xolatga utishi-tsementlanishi mumkin. Lekin tsementlanmagan xolatda kolish xollari xam
uchraydi.
Chunki jinslar xosil bulish sharoitiga kura chakilgan (sinik, bulakli), gilli, xemogen va
organogen jinslariga bulinadi. Sinf uchun jinslarning tasnifnomasiga asos kilib uning strukturasi
(donalarining kattaligi) tsementning mavjudligi va mineralogik tarkibi olingan.
Sinik jinslar strukturasiga karab yirik bulakli-psefitlar (>2 mm), kumlar-psammitlar (2-0,05
mm), changli-alevritlar (0,05-0,005 mm) va gilli-pelitlarga (< 0,005 mm) bulinadi.
Yirik bulakli jinslar-psefitlarga turli bush sinik (yirik shagal, mayda shagal, mayda kirrali tosh
va tsementlangan (konglomerat, brekchiya) nurash) maxsulotlari kiradi. Bu jinslar tarkibidagi bulaklar
aksariyat turli-tuman minerallardan tashkil topadi. Yirik bulakli jinslar turli tarkibdagi tsementlar bilan
(oxakli, temirli, gilli) jipslashgan bulishi mumkin. Bu jinslar katlam-katlam bulib yotadi.
Kumli jinslar-psammitlar. Bu guruxdagi jinslarga kumlar va kumtoshlar kiradi. Donalarning
kattaligiga karab kumlar va kumtoshlar yirik donali (1,0-0,5 mm), urtacha donali (0,5-0,25 mm) va
mayda donali (0,25-0,05 mm) jinslarga bulinadilar (3-jadval).
Kumli jinslar tarkibidagi donalarning kattaligi va shakli asosan xosil bulish sharoiti bilan
belgilanadi. Dengiz kirgogi mintakasida kumlar yaxshi silliklangan va saralangan, bir xil kattalikdagi