Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
| ‘te doene tghene datmen verstaet’ Lekenwijsheid, stadse Stoa en vrijzinnig christendom tussen Reformatie en Opstand
Ruben Buys
‘Inderdaad’, bekent Lipsius aan zijn vriend Torrentius in een brief van mei 1584, ‘ik heb Seneca en de stoïcijnen bewonderd’. 1 Tijdgenoten hebben dat geweten ook: Lipsius’ absolute bestseller De constantia libri duo (1584) 2 was zó overdadig op stoïsche leest geschoeid dat sommige critici boek en schrijver zonder dralen van onchristelijkheid betichtten. Nu was kritiek op dat punt wel enigszins begrijpelijk, want in de eerste druk van het werk kwam zowat geen bijbelcitaat voor en werden de verschillen tussen Stoa en christendom, die er toch niet om liegen, wel erg voortvarend buiten gevecht gesteld. De populariteit van De constantia was er niet minder om. Het werk kende in de loop der tijd wel zo’n tachtig drukken, waaronder vele vertalingen. Zo verschenen er al snel versies in het Frans (1584), Engels (1594), Duits (1599) en Pools (1600), terwijl in het eerste kwart van de zeventiende eeuw Spaanse (1616) en Italiaanse (1621) drukken zouden volgen. 3 Ook de Nederlander werd binnen de kortste keren in de eigen moedertaal bediend; al in het oorspronkelijke uitgavejaar 1584 rolde onder de titel Twee boecken vande stantvasticheyt een schitterende vertaling (door Jan Moretus) van de beroemde Antwerpse persen van Christoffel Plantijn.
Lipsius was zeker niet de eerste die het oude gedachtegoed van klassieke stoïcijnen als Seneca, Cicero en Epiktetus ophaalde. Integendeel, het patroon van de lappendeken die het christendom door de eeuwen heen geworden is, kent vele stoïsche draden; draden die vaak al door de vroege kerkvaders werden ingeweven en vrijwel ononderbroken doorlopen tot op zijn minst in de vroegmoderne tijd. 4 In de
zestiende eeuw was een grootheid als Erasmus hevig gecharmeerd van Seneca en Cicero, terwijl ook andere geleerden (Valla, Agricola) zeker niet vies waren van stoïsche wijsheid. De invloed van de Stoa op de geleerdenwereld van de zestiende eeuw is al vaak gesignaleerd. Nogal anders ligt de zaak als men specifiek kijkt naar de Nederlandstalige traditie van de wijsbegeerte in de zestiende eeuw. Over de Stoa-receptie in de volkstalige context van de Lage Landen is eigenlijk weinig bekend. Nu heeft de bestudering van de volkstalige wijsbegeerte van de Lage Landen sowieso veel van een ondergeschoven kindje weg. Pas als zij de Gouden Eeuw mogen betreden, lijken ideeënhistorici over het algemeen met overtuiging voor Nederlandstalige filosofie warm te lopen. Natuurlijk verdient deze eeuw van ongekende materiële, culturele en intellectuele rijkdom volop aandacht in het academische onderzoek. Maar tegelijk moeten we erop bedacht zijn dat de Nederlandse zeventiende eeuw ook soms de neiging heeft belendende percelen te overschaduwen of zelfs te annexeren. Met bedenkelijk gemak stelt zij zichzelf dan in het middelpunt alsof het voorbije tot haar
1 ‘At Senecam et Stoicos admiratus sum. Certe ...’, schrijft Lipsius en gaat verder met op te merken dat zij ‘in de duisternis’ hun ogen net iets meer open hadden dan anderen; zie Iusti Lipsi Epistolae II 1983, brief 342 (6 mei 1584), r. 14-15 (p. 113). 2 Justus Lipsius, De constantia libri duo: qui alloquium præcipuè continent in publicis malis, Leiden 1584 (Chr. Plantijn). 3 Zie Lipsius 1948 (herdruk van de Moretus-editie uit 1584), p. V, noot 2. 4 Zie hiervoor bijvoorbeeld Verbeke 1983, p. 5v.
1
leiden moest en het toekomende slechts in haar licht afdoende verklaring vindt. Zo wordt makkelijk het zicht verloren op het feit dat er ook vóór deze periode van Neêrlands trots sprake is van een behoorlijk dynamische wijsgerige traditie in de volkstaal. Een traditie die in ieder geval teruggaat tot de dertiende eeuw en waarin oude stoïsche ideeën een belangrijke rol speelden. Het zijn totnogtoe vooral neerlandici geweest, die deze ideeënhistorische uitdaging van de periode vóór 1600 aangingen. Met name de laatste decennia is er onder hen wel een en ander te doen geweest over volksmoraal en burgerethiek in de late Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd. 5 Daarbij werden ook geregeld (neo)stoïsche momenten opgemerkt. Filosofisch-inhoudelijk bekeken blijven de bestaande bijdragen echter vaak erg algemeen, zodat voor de wijsgerig geschoolde ideeënhistoricus zich een studieveld van een verrassende ongereptheid opent.
Meer dan andere wijsgerige stelsels van de Oudheid heeft de Stoa altijd grote aantrekkingskracht uitgeoefend op een relatief brede laag van de bevolking, zowel in de Oudheid zelf als daarna. Een verklaring hiervoor wordt vaak gezocht in de intellectuele troost die zij zou bieden in tijden van onderdrukking, economische malaise of oorlog. 6
spannende en chaotische tijdvak tussen het op stoom komen van de Reformatie en het losbarsten van de Opstand. Welk karakter heeft de Nederlandstalige Stoa-receptie in deze hectische periode (laten we grofweg zeggen tussen 1520 en 1570)? We zullen ons hierbij beperken tot gedrukte werken in de Nederlandse landstaal. Bovendien richten we ons op werken met een duidelijk wijsgerige signatuur, zodat stoïsche elementen in bijvoorbeeld theologische traktaten, religieuze troostlectuur en literaire teksten uit deze periode buiten beschouwing zullen blijven.
M.A. Gillis’ proloog bij Epiktetus’ Hantboecxken
Wie zich voor de genoemde periode tussen Reformatie en Opstand afvraagt welk beeld Nederlandstalige gedrukte teksten nu opwerpen over filosofie en stoïcisme, stuit met genoegen op het voorwoord van Marcus Antonius Gillis bij diens vertaling van Epiktetus’ Encheiridion (Handboekje). Voor de gehele periode tot 1600 is het een van de spaarzame plaatsen waar we in het Nederlands èn door eigentijdse hand een gedrukte verhandeling vinden over aard, nut en beoefenaars van de edele kunst der wijsbegeerte. Interessant is bovendien dat wordt ingegaan op de verhouding tussen filosofie en theologie, een kennelijk actueel probleem waarover we ons verderop intensiever zullen buigen. Ondertussen noteren we 1564 als drukjaar van Gillis’ Hantboecxken, leerende
7 Het bijbehorende voorwoord is even daarvoor, in mei 1563, door Gillis zelf vervaardigd en eigenlijk ‘verpakt’ in een opdrachtbrief aan Peter Heyns, schoolmeester te
5 Zie bijvoorbeeld de artikelenbundels Reynaert 1994 en Pleij 1991. 6 Zie bijvoorbeeld Lipsius 1983, p. 12, waar vertaler en inleider P.H. Schrijvers het zelfs heeft over de Stoa als ‘crisisfilosofie’. 7 Gedrukt te Antwerpen bij Jan van Waesberge. Voor letterkundige informatie zie Boas 1918, p. 300. Boas concludeert dat Gillis zijn vertaling heeft gebaseerd op de Latijnse versies van Thomas Naogeorgus (1554) en Hieronymus Wolf (1560-1563, 3 dln.). Zie hiervoor p. 283v. Buiten Boas heeft naar mijn huidige kennis niemand over het Hantboecxken gepubliceerd.
2 Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|