Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Plantijn zou Gillis senior bij geval wel hebben samengewerkt maar de hoedanigheid van die samenwerking blijft in duisternis gehuld. 90 Zoonlief, om wie het ons nu te doen is, trad pas in 1572 als meesterzoon tot het Sint Lucas-gilde toe (of moeten we ‘Antony van Diest’ inderdaad als Marcus Antonius’ broer zien, zoals Olthoff het wil?). 91 Hij mocht zich een jaar later vrijmeester noemen en verkreeg in 1574 of 1575 koninklijk drukmandaat. 92 Maar vóór die tijd was hij hoogstwaarschijnlijk al in de drukkerswereld werkzaam (in zijn vaders werkplaats?) en in ieder geval als vertaler actief. 93 In die laatste hoedanigheid onderhield hij interessante relaties met Plantijn. Gillis zal de aartsdrukker ongetwijfeld via zijn vader hebben gekend; is denkelijk ook door deze als vertaler bij de grote drukker geïntroduceerd. Hoe het ook zij, in 1566 betaalt Plantijn Gillis 27 florijnen en nog een handvol stuivers voor de vertaling van een bundel emblemata van Sambucus (meteen de eerste Nederlandstalige uitgave van het genre). 94 Maar al eerder, in de nazomer van 1564, had Gillis een voorschot van Plantijn ontvangen ‘sur la traduction en flameng’ van het Sambucus-werk. 95 De contacten met Plantijn dateren dus van tenminste vóór september 1564, het jaar waarin Gillis’ Epiktetus- vertaling gereed komt. In 1567 levert Gillis vervolgens een vertaling van Hadrianus Junius’ emblemenbundel. 96 Reeds in 1565 heeft Plantijn contact met de auteur over de vertaling van deze bundel, waarbij Junius zich voorstander toont van Coornhert. Om onduidelijke redenen kiest Plantijn echter voor Gillis. We kunnen dus concluderen dat Gillis en Plantijn in de jaren direct na Gillis’ stoïsche vertaalwerk op zijn minst een intensieve zakelijke relatie onderhielden, waarbij het zeker niet onwaarschijnlijk is dat de twee elkaar al geruime tijd eerder kenden.
We moeten er natuurlijk rekening mee houden dat een succesvol zakenman als Plantijn een zeer uitgebreid netwerk van relaties bezat, zodat het blote feit van een zakelijk contact in eerste instantie niet meer hoeft aan te geven dan de zakelijkheid van dat contact zelf. Maar de persoon van Plantijn biedt ons wel een zeer lonkend perspectief. De Antwerpse drukker had namelijk bemoeienis met de oprichter en leider van het Huis der Liefde: Hendrick Niclaes. Deze spiritualistische beweging kende in de zestiende eeuw een behoorlijke aanhang en toen die in de Nederlanden verminderde, hebben de familisten (naar het Engelse Family of Love) met name aan
90 Voet 1980-1983, dl. II, p. 1281, noot 2. 91 Zie Olthoff 1891, p. 25. 92 Olthoff spreekt van Gillis’ vrijmeesterschap (Olthoff 1891, p. 25); uit de Liggeren (de archieven van het gilde, zie Rombouts 1864-1876) blijkt dat echter nergens. Voor het koninklijk mandaat, zie The Library III (1948), afl. 3, p. 213. Er is mij geen drukwerk bekend onder de naam van zoon Gillis; werkte hij met zijn vader samen? En hoe ging dat dan na diens dood? 93 Het voorwoord van zijn Isocrates-vertaling wijst daar op: zie Isocratis vermaninghe tot Democritum, Antwerpen 1564 (Jan van Waesberghe), p. A2 r , waar Gillis ons meedeelt zowel uit liefde voor de ‘Letteren’ als ‘van mijnder officien wegen’ met vele geschriften in aanraking te komen. Boas houdt het erop dat hij als corrector werkzaam was, wat meteen verklaart hoe hij bepaalde klassieke werken in vroeg stadium onder ogen kreeg. Zie Boas 1918, p. 300. 94 Emblemata I. Sambuci/ In Nederlantsche tale ghetrouwelick overgheset, Antwerpen 1566. Zie Voet 1972, p. 289, noot 2; Voet 1980-1983, dl. V, p. 2037, noot 3. Zie voor een bespreking van deze vertaling Porteman 1993, p. 158-164. 95 Zie Voet 1980-1983, dl. V, p. 2037 (nr. 2173). Vgl. Voet 1972, vol. 2, p. 289, noot 2. 96 Emblemata Adriani Iunii Medici/ overgheset in Nederlantsche tale, Antwerpen 1567. M. Rooses verzorgde een moderne herdruk, zie Rooses 1902.
19 de overzijde van het Kanaal nog wel invloed gehad (naar verluid tot in kringen dicht rond Elizabeth I). 97 Te Antwerpen ontstond vanaf het midden van de jaren vijftig een opvallende aanhang van het Huis; opvallend niet zozeer naar aantal, maar naar de grote onafhankelijkheid waarmee zij zich tot de sekte en haar leider verhield. Plantijn en zijn spiritualistische geestverwanten hebben altijd een zekere afstand tot Hendrick Niclaes in acht genomen. Niclaes’ leerstuk van zijn absolute leiderschap kon op weinig Antwerpse bijval rekenen en ook van zijn ideeën over de strakke Huishiërarchie werd met reserve kennis genomen. Terecht spreekt Hamilton voor de Antwerpse context van familisten dan ook liever van een beweging dan van een sekte.
98 Niclaes’ ‘opvolger’ Hiël (Hendrik Jansen van Barrevelt) stelde zich in dezen veel minder megalomaan op en wist zich zo te verzekeren van de sympathie van de Antwerpse kring, die daartoe Niclaes de rug toekeerde. Maar dat laatste speelt pas in 1572, als het Huis der Liefde een scheuring beleeft. De ‘Antwerpse kring’ hield in grote lijnen Niclaes’ spiritualistische leerstukken, maar combineerde die vrijelijk met de humanistische inborst van haar ‘leden’. De Antwerpenaren huldigden zo intellectuele varianten van Niclaes’ spiritualisme: Plantijn was bijvoorbeeld niet zozeer op zoek naar een spiritueel- religieuze leidraad, maar naar een ‘ethische code’ die, gegrondvest op christelijke waarheid maar buiten de kerkelijke instituties om, als handzame wegwijzer dienst zou kunnen doen op het dagelijkse pad des levens. 99 Een koppeling met de Stoa, of preciezer: het christelijk neo-stoïcisme, wordt al door Marnef en ook door De la Fontaine Verwey gesuggereerd, maar helaas nauwelijks uitgewerkt. 100 Het zal wel nooit duidelijk worden wie nu precies tot de Antwerpse kring van sympathisanten hebben behoord. Vrijages met spiritualistische stromingen golden in die tijd niet bepaald als aanbeveling, zodat geheimhouding eerder regel dan uitzondering was. Plantijn wordt toch wel gezien als de spil, en zijn contacten met Niclaes gaan minstens tot de vijftiger jaren terug, ook al blijft duister in hoeverre zijn enthousiasme, dat toch al relatief van aard was, mede door zakelijke belangen jegens Niclaes werd geïnspireerd. Plantijn kan namelijk lange tijd beschouwd worden als de vaste drukker van de bepaald niet onbemiddelde Niclaes; Plantijn was, zogezegd, Huisdrukker. Steevast wordt ook de beroemde cartograaf Abraham Ortelius in de Antwerpse portrettengalerij van het Huis opgenomen. 101 Ortelius is met name bekend van zijn Theatrum Orbis Terrarum (1570), een baanbrekende atlas die kaarten van de gehele wereld op overzichtelijke wijze aanbood en vele malen werd herdrukt. Niemand minder dan Gillis senior is als drukker en uitgever intensief betrokken geweest bij de Ortelius’ Theatrum; van 1570 tot 1573 produceert hij de succesvolle kaartenverzameling. Later komt de productie in handen van Plantijn. Dat Gillis junior de cartograaf in de zestiger jaren al goed kende, is wel zeker: in zijn voorwoord bij de Sambucus-vertaling eert hij hem met een gedicht en in zijn Junius-vertaling heeft hij
97 Zie bijvoorbeeld MacCulloch 2003, p. 209; De la Fontaine Verwey 1976, p. 259v. 98 Hamilton 1987, p. 87; vgl. Marnef 1996, p. 272. 99 Hamilton 1981, p. 65. 100 Marnef 1996, p. 272; De la Fontaine Verwey 1976, p. 249-250. 101 Hamilton 1981, p. 70. 20
Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|