Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
Antwerpen en auteur van enige faam. 8 Gillis had oog voor zijn publiek, want hij doet zijn best om deze opdrachtbrief (opdat ze niet gheheel ydel noch onnut voer den Lesers en soude wesen) 9 om te toveren tot een zelfstandig traktaatje van in totaal twintig bladzijden. 10 Het resultaat is een heuse introductie in de filosofie, gezien de bondigheid en het lage ‘instapniveau’ overduidelijk niet bedoeld voor een geleerd publiek.
Gillis begint eenvoudigweg door filosofie te vertalen als Liefde der wijsheyt. Het is dus de begeerte om alle dingen naar hun ware aard te kennen, want precies die kennis noemen we wijsheid. 11 De wijsbegeerte valt in drie delen uiteen, achtereenvolgens Philosophia Naturale, Rationale en Morale; moeiteloos herkennen we hier de traditionele trits van fysica, logica en ethica. Het belangrijkst is voor Gillis onbetwist de ethiek, die onderzoekt waarin het opperste goet gelegen is, om daaruit te leren
12 Meteen geeft Gillis maar een samenvatting van die moraal, zoals zij ook door sommighe klassieke denkers op eigen denkkracht gevonden is:
(1) Datmen behoort Godt ende der naturen onderdanich te syne: (2) eenen yeghelycken soo veel alsmen conde wel te doene: (3) niemant te beschadighen: (4) d’ongelijck dat ons een ander doet patientelycken te verdraghene: (5) alle dingen die sonder onse schulden gheschieden int tgoede
13 te nemene: (6) die dingen die tot des leuens nootdruft ghegheuen worden, te ghebruyckene oft mense niet en ghebruycte, ende die selue alsse God, oft die Fortuyne (ghelijck sij ghemeenlycken spreken) wedereyscht, ghewillichlycken wederom te geuene: (7) die meeste ghelucksalicheyt alleene in een gherust hertte, dat hem nergens in schuldich en kent te stellene: (8) ende ten lesten, datmen mettet Goddelycker regeringhe ende schickinghe der menschelycker dinghen, als die d’alderrechtveerdichste ende d’alderwijste, ende ons d’aldernutste is, al donct sy ons dicwils d’alderhertste te wesene, nochtās behoort te vreden te syne. 14
spreken, nu echter interesseert ons meer wat Gillis zegt over het instrument waarmee vroegere denkers tot deze fraaie leefregels kwamen: haer eyghen verstant ende menschelycke redene. 15 Gillis weet dat hij zich nu op glad ijs begeeft; meteen verklaart hij daarom allerminst te willen beweren dat de rede, voorzover ze goed is, ook maar enigszins op zichzelf kan bogen. Nee, het is immers de algoede God zèlf die achter alsulcken edelen gauen schuilgaat. Dit is de opmaat tot een redelijk genuanceerde theorie over de rede en haar staat. Gillis’ grondgedachte is dat de rede dan wel in Adam ernstig en onherstelbaar
8 Voor Heyns zie bijvoorbeeld Nationaal Biografisch Woordenboek 15, Brussel 1964-2002, kol. 338- 342 (Ad. Meskens). 9 Hantboecxken, p. A2 verso. 10 De proloog van Hantboecxken, uitgegeven in kwarto-formaat, loopt van A2 recto tot en met B3 verso. 11
12 Hantboecxken, p. A4 recto. 13 Bedoeld zal zijn: ‘int goede’ of ‘in tgoede’. 14 Hantboecxken, p. A5 r (nummering toegevoegd). 15 ‘Deser sommighe [namelijk sommige van de Philosophen] hebben alleenlycken met haer eyghen verstant ende menschelycke redene [deze leringen] beuonden ende achterghelaten (...)’, zie p. A4 v -A5 r .
3 beschadigd is, maar niettemin zeer waardevol – een gedachte waarvoor ter plaatse ook bijbelwoorden worden aangevoerd. 16 De rede is, al is sy grootelycken ghekrenct inden mensche, het legitieme middel voor het ondersoecken ende bevinden der waerheit – voor het bedrijven van filosofie dus. Maar de rede bevindt zich in een lastig parket. Want hoe uitmuntend een mens zich moreel ook ontwikkelt, daer en blyuen noch veel
17 zodat de rede altijd onder de passies (gheneychtheden of ook wel gheneychlycheden) gebukt gaat. Onze passies worden dus weer eens te kijk te gezet als verraderlijke leidsmannen voor de naar zaligheid en zielenrust strevende mens. Maar de passionele gesteldheid van de mens treft niet als enige blaam. De doorn van de zonde heeft namelijk ook de menselijke rede zèlf vergiftigd. We krijgen Gillis’ opvatting hierover scherper in het vizier als we bezien hoe hij filosofie afzet tegen theologie. In Gillis’ ogen bieden beide zicht op de ware leefgeboden: wat de theologie aan morele regels via schriftuurlijke openbaring verkrijgt, bereikten sommige antieken door een uitnemende training van hun verstand en een onberispelijke leefwijze. Bovendien verwierf de filosofie deur dlicht van deser Redenen bepaalde inzichten over de werkelijkheid die wonderlijk goed overeenkomen met wat de theologie leert, zoals datter een God is deur wien alle dinghen gheschapen sijn, ende onderhouden worden. 18 Het probleem is alleen dat er in de geschiedenis ook bewust ongelovige filosofen zijn aan te wijzen, of denkers die Gods bestaan weliswaar niet wilden ontkennen maar niettemin van de uiteindelijke onbewijsbaarheid van dat leerstuk overtuigd waren. Atheïsme en scepticisme zijn dus positieve mogelijkheden binnen de filosofie. Waar het kennis over goddelijke zaken betreft, is wijsgerige activiteit kennelijk geenszins boven twijfel en onzekerheid verheven. Het komt erop neer dat de natuurlijke rede in tghene dat aldermeest van noode is te wetene, alderminst vermach. 19 Nu is dat natuurlijk niet zo erg zolang de rede haar grenzen in acht neemt. Maar dat is nu juist vaak niet het geval. Vrolijk treedt de rede buiten de haar door God en zondeval gestelde oevers om hoger gelegen gronden te bevloeien. En daar stelt ze zich
ende vā het schepsel des werelts ende des menschs, van synen val (...) ende oprechtinge, van die salicheyt der gheloouigher, ende verdoemenisse der ongheloouigher, ende vande verrysenisse des vleeschs. 20
De rede heeft dus de onhebbelijkheid haar grenzen niet als bindend op te vatten. Volgens Gillis leren de theologen daarom terecht dat de rede zich niet moet inlaten met Goddelycke dingen. 21
Welk beeld van filosofie komt uit dit alles naar voren? Wel, filosofie is voor Gillis een redelijke activiteit, ingeklemd tussen de passionele gesteldheid van de mens en
16 Zie p. A5 v -A6
r , met name Paulus. 17 Hantboecxken, p. A6 r . 18 Hantboecxken, p. A6 v . 19 Hantboecxken, p. A7 r .
Hantboecxken, p. A7 r . 21 Gillis wijst ook op Paulus ‘diese als sy [de rede] wilt na haer vernuft oordeelen vande Godlycke dingen, noemt te wesenen, ercheyt ende ydelheyt, sotheyt ende verkeertheyt des verstants, vervoeringe, ende ydel wijsmakinge’, zie p. A7 v .
4 Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|