Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
hoogten stijgen. Dat betekent dat de mens zijn eigen volmaaktheid kan bewerken. Natuurlijk is het bereiken van apatheia of absolute gemoedsrust een zeer uitzonderlijke gebeurtenis en de wereld kent maar weinig wijzen. Maar duidelijk is dat de Stoa het bestaan van dergelijke wijzen niet onmogelijk acht en dat de weg tot goddelijkheid principieel openligt voor het mensengeslacht. Voor de Stoa kan de mens volmaakt goddelijk en daarmee goddelijk volmaakt worden.
Deze opvatting van de menselijke ‘volmaakbaarheid’ is natuurlijk niet zomaar met een christelijke benadering te combineren. Geen wonder dus, dat Gillis probeert het gevaar te keren dat dit voor de ontvangst van zijn vertaling zou kunnen betekenen. In de proloog wordt onderhuids steeds gepoogd juist dit aspect van het door Gillis zo bewonderde stoïsche denken te verhullen en te vergoelijken. Zorgvuldig stelt hij daartoe eerst zijn eigen positie veilig door de filosofie onder de theologie te stellen; de rede is immers onherstelbaar beschadigd en de ‘natuurlijke’ weg tot God is zo geblokkeerd. Nu erkent ook de Stoa weliswaar het bestaan van blokkades, maar daar vormen de passies de enige hindernis en één die zelfs nog te verhelpen is ook! Ondenkbaar voor Gillis. Resultaten van redelijke onderzoekingen zijn nooit volledig zeker, althans waar het goddelijke zaken betreft. Bovendien lapt de ratio haar grenzen maar al te vaak aan haar laars. En goed gebruikt laat de rede ons wel Gods wil kennen, maar daer wtte leertse ons kennen onse crancheyt ende onvermoghen, om den seluen ons ghelijck te makene. 31 De mens is dus essentieel van God te onderscheiden. Er is een helpende hand van geloof, van openbaring nodig. Geloof en niet de rede vormt daarmee het sluitstuk tussen God en zijn mensenkinderen. Hiermee geeft Gillis nu wel te kennen dat hijzelf uit degelijk christelijk hout gesneden is, zijn geliefde stoïcijnen zijn er nog niet mee gered. Dat is de volgende stap die in de proloog wordt ondernomen. Deze stap neemt de vorm aan van een confrontatie en uiteindelijk gedeeltelijke conformering van de stoïcijnse ethiek met het verchristelijkte aristotelisme van Gillis’ dagen. Listig begint Gillis met toe te geven dat aristotelici 32 de stoïsche leer over het algemeen geen warm hart toedragen. Ook geeft Gillis toe dat dat ergens wel begrijpelijk is, omdat Aristoteles toch wel andere accenten legde:
[Aristoteles] die alsoo der deucht ende wijsheyt het principaelste toeschreef, dat hy daer en tusschen niet en loochende deur des lichaems welvaert, ende der Fortuynen gauen, die ghelucksalicheyt vermeerdert ende verciert te wordene, ende een onderscheit stelde tusschen eenen Godt ende eenen mensche, ende de gheneychlycheden vander naturen ghegheuen, niet af en snede maar besnede, ende alsulcken goeden ende wysen man stelde, niet diemen eer ghewenschen conde dan ghevinden, maer diemen noch inde werelt vinden conde. 33
Aristoteles’ leer verschilt volgens Gillis dus op minstens vier belangrijke punten met die van de stoïcijnen. Voor Aristoteles kunnen lichamelijke welstand en de willekeurige gaven van de Fortuin evengoed aan een moreel gelukkig leven bijdragen. Ook zijn God en mens principieel verschillend. Voorts acht hij een volledige verwerping van de passies onnodig, omdat de passies nu eenmaal intrinsiek deel
31 Hantboecxken, p. A8 v . 32 ‘… vele gheleerden (…) dyen Aristotelis leeringe beter aenstaet …’, zie Hantboecxken, p. B[C]2 r . 33 Hantboecxken, p. B[C]2 r /
.
7 uitmaken van ons menszijn. En tenslotte hanteert Aristoteles een realistische definitie van de wijze. Dat zijn natuurlijk best fundamentele verschilpunten. Maar, en hier begint Gillis zijn tegenaanval, Aristoteles vond óók (en de scholastici zeggen het hem na) dat men het beste leert van het meest perfecte voorbeeld, gelijcmen (...) alsmen een punct
mensleer beoogt. Dáárom leert zij zo streng de plicht tot totale aflegging van de passies en predikt ze de mogelijkheid daar ook volledig in te slagen, want zelfs dàn
Stoa matiging van de lusten, maar om dat te bereiken moet zij de totale afsterving van de passies eisen en de mens de mogelijkheid van totale volmaaktheid voorspiegelen. Om de stoïsche moraalleer acceptabel te maken gooit Gillis het dus over de boeg van de functionele overdrijving: de leer van de menselijke ‘volmaakbaarheid’ is een broodnodige retorische truc: Want ick laet my duncken, dat hier omme die Stoici soo hooghe ende wonderlycken ghesproken hebben, op datse na der Cooplieden ende Aduocaten maniere, tghene dat onrecht is [het onredelijke] eyschende, dat recht is [het redelijke] souden vercrygen. 34 Een sterk staaltje wijsgerig handjeklap, kortom. Gillis vult dit aan met een soort bewijs uit het ongerijmde. Immers, als dit niet de achterliggende strategie van de stoïcijnen zou zijn, dan zouden ze wel de botste en onbeschaamdste aller mensen zijn:
d’alderbotste, segghe ick, in dyen sij oock aen hun seluen niet ghemerct en hebben, dat aldusdanige volmaectheyt des menschen nature (soo sy nu ghestelt is) verre te bouen ghaet: ende d’alderonbeschaemste, ist datse anderen menschen hebben willen raden ende wijsmaken, tghene datse hunseluen noch niet en hadden connen te verstaen gheuen, om metten wercken te volbrenghen. Want al ist datter sommighe seer ghepresen gheweest zijn ouermits haer vromicheyt vā leuen, ende versmadinge deser eertscher dinghen, als veurtyden Zeno Cit[r]eius, ende lange daer nae dese Epictetus, ende meer andere: nochtans en souden se selue niet connen gheseggen, datse den Reghel van hunder leeringhen geheelycken onderhouden hebben. 35
Voor Gillis is het zonneklaar: omdat het schier onmogelijk is de eerbiedwaardige stoïcijnen van leugenachtigheid of gebrekkige zelfkennis te beschuldigen, kàn het niet anders of ze hadden een dieperliggende bedoeling met de extreme aspecten van hun antropologie.
Ondertussen plaatst Gillis’ kennelijke bewustheid van de verschillen tussen stoïsche en christelijke mensvisie de proloog wel in een wat ander daglicht. Nu wordt opeens duidelijk dat Gillis niet enkel schrijft om zijn publiek te instrueren over filosofie en Stoa, maar ook een verborgen agenda voert. De proloog is niet enkel een ‘objectieve’ inleiding tot de wijsbegeerte voor den Leser der Heydenscher philosophen boecken, maar tegelijk een handige voorbereiding van publiek en ongetwijfeld ook
34 Hantboecxken, p. B3 r . Zie voor een waarschijnlijke achtergrond van het wonderlycken spreken van de Stoa en hun inzet van Paradoxa (...), dat sijn Wonderredenen, zoals Gillis elders meldt (B[C]2 r ), Spies (1999), p. 59v. 35 Hantboecxken, p. B3 r / v .
8 Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|