Gillis en de Stoa
Yüklə 311,6 Kb. Pdf görüntüsü
|
controlerende instanties op een denken dat niet op alle punten de christelijke nestgeur draagt.
36
Stadse Stoa in late Middeleeuwen en vroege Renaissance
Maar als Gillis zich tot slinkse strategie genoodzaakt zag teneinde zijn wijsgerige voorkeuren veilig aan de openbaarheid prijs te kunnen geven, betekent dat dan dat deze stoïsche Sitz im Leben nieuw en nog niet reçu was voor een Nederlandstalig publiek? Niets is minder waar. Tegen de tijd dat de Antwerpse vertaler het
het stoïsche denken al lang een min of meer vaste plaats verworven in de volkstalige context. Voor de Lage Landen kan men deze stoïsche lijnen minstens zover terugvoeren als de dertiende eeuw, naar Jacob van Maerlant, die met zijn enorme oeuvre zonder twijfel tot de grootste Nederlandse schrijvers aller tijden gerekend moet worden. Maerlants hoofdwerk Spiegel historiael, een wereldgeschiedenis geschreven tussen 1283 en 1288 en eigenlijk een bewerking van de Speculum
te lezen. 37 Het omvangrijke werk ruimt aan het eind van het eerste deel een opvallend grote plaats in voor een bespreking van werken van (pseudo)senecaanse hand, waarbij Seneca met name wordt ingezet om Maerlants grote ethische les van matiging en rationele zelfcontrole aan een lekenpubliek van gegoede burgerij en adel te presenteren: 38
Wie so der wijsheit wille volgen, Wiltu bliven onverbolgen Ende met rechter redene leven, Du moetster toe dijn herte geven
Te vorpeinsene ende te vorwegene Al dat di mach comen te jegene, Ende alle dinghen hebben waert Nader rechter naturen aert, Niet nader liede tale,
Die gerne spreken recht ende wale; Want dat es dattu weten sout, Men heet dat goet en hevets scout, Ende sulke dinc dat niet en dooch, Dat wert es van prise hooch. 39
stoïcijn. Sterker nog: van het onderscheiden of herkennen van de Stoa als een aparte denkschool, waaraan vastomlijnde ideeën en specifieke personen toegeschreven kunnen worden, blijkt in zijn werk niets. Ook de geleerde wereld in het algemeen toont in deze periode lang niet altijd een bewuste onderkenning van een dergelijke stoïsche traditie in het klassieke denken. 40 Seneca werd bijvoorbeeld over het 36 Zoals in die periode gebruikelijk, werden ook Gillis’ vertalingen vóór uitgifte officieel gecontroleerd. 37 Zie Van Oostrom 1997, p. 291. 38 Zie met name Van Oostrom 1997, p. 279-291. 39 Spiegel historiael, eerste partie, boek 8, kap. 34 (Seneca van groter wijsheden), r. 1-14; De Vries/Verwijs 1863, dl. I, p. 412. 40 Zie Ebbesen in: Strange 2004, p. 108-109. 9
algemeen voor een protochristen gehouden; een aannemelijke opvatting in het licht van zijn veronderstelde briefwisseling met Paulus. 41 Hoe dit ook zij, in zijn aanwending van Seneca staat Maerlant niet alleen. Van de dertiende tot de vijftiende eeuw heeft het volkstalige prediken van een aan de stoïcijnen ontleend en op leken gericht evangelie van matiging en rationeel emotiemanagement veel weg van een mantra.
In de vijftiende eeuw treedt er een verandering op, althans volgens Herman Pleij, de specialist van de laatmiddeleeuwse stadscultuur in de Lage Landen. We zijn dan in een periode beland waarin de stedeling zich tot op grote hoogte heeft geëmancipeerd tot iemand met een eigen emotionele, materiële en ook intellectuele massa. Hij heeft een individualiteit gevonden, ontwikkeld of geconstrueerd, die dan wel niet aan onze huidige conceptie daarvan gelijkgesteld mag worden, maar niettemin al behoorlijk ver afstaat van de zelfconceptie van de traditionele ‘derde stand’. En het verschil met die ‘boeren en buitenlui’ wordt door de stadsbewoner uiteraard van harte gecultiveerd, zoals ook ten opzichte van adel en geestelijkheid een eigen positie en identiteit wordt bevochten. In dit zoeken naar een eigen, stadse identiteit – een beschavingsoffensief, zoals Pleij dat wel noemt – is een leidende rol weggelegd voor het literaire geweten van de laatmiddeleeuwse stad: de rederijkerij. 42 Enthousiast slaan rederijkers zich de mantel van volksopvoeders om en wanneer zij toegeven aan hun opvoedkundige neigingen, zetten zij bijzonder graag een burgermoraal in die sterk op praktische levenslessen is gericht. Lessen voor de stadse praktijk, wel te verstaan. In deze context krijgt de herneming van de klassieke Stoa naast matiging en rationele controle de extra dimensie van het bestrijden van Vrouwe Fortuna, die haar ellendige strooigoed met wrede willekeur uitdeelt. 43 Juist de stadbewoner – en dan met name de koopman – weet zich aan ’s levens wrange wisselvalligheden onderworpen en heeft daarom intellectueel behoefte aan het risico-management dat de Stoa in de vorm van redelijke zelfhandhaving aanbiedt. De Stoa geeft zo ideologische ondersteuning aan een maatschappelijke constellatie die zwaar op handel leunt. In de rederijkse literatuur wordt de rede, het onderscheidend vermogen van de mens, dan ook steevast opgevoerd als remedie tegen de wispelturigheid van Vrouwe Fortuna:
Het gebruik maken van het instrument der rede, waarmee de mens pas waarlijk de bedoeling van Gods schepping realiseert, impliceert een gedrag dat getuigt van verdraagzaamheid, lijdzaamheid, geduld en aanvaarding ten overstaan van de wereldse stormen, met de bijbehorende standvastigheid. 44
De rede blijft hierbij niet staan bij een bewerken van lijdzame aanvaarding van de minder tot blijdschap uitnodigende kanten van het leven, maar biedt zich tevens aan als instrument om het lot met frisse strijdbaarheid tegemoet te treden; rationeel gedrag kan de invloed van Vrouwe Fortuna inperken. 45
41 Zie bijvoorbeeld Verbeke 1983, p. 8; vgl. Van Oostrom 1997, p. 280 en 285. 42 Voor een fraaie beschrijving van het beschavingsproces in de laat-middeleeuwse stadscultuur in de Lage Landen (en dan met name Brussel), zie Pleij 1988. Voor de cruciale rol die de rederijkerij in de vijftiende eeuw gaat spelen in de cultivering van de burgerij, zie m.n. p. 183v. 43 De conceptie van de Fortuin maakt in de Middeleeuwen en vroeg-moderne tijd overigens een interessante verandering door, waarbij Fortuna steeds minder de verdeelster van geluk en rampspoed is, maar steeds eenzijdiger als een kwade macht ‘naast’ God komt te staan, die dan met name ongeluk en verderf zaait. Zie over deze ontwikkeling Pleij 1982, p. 37v. 44 Pleij 1985, p. 81. 45 Pleij 1985, p. 89; Pleij 1982, p. 34v.
10
Yüklə 311,6 Kb. Dostları ilə paylaş:
|