GiRİŞ Çarlik rusyasi dönemi Öncesi karakalpak türkleri ve karakalpakistan tariHİ

 

9

Konya

UMMAN  DENİZİ

İzmir

İznik

Ankara

AKDENİZ

Edirne

GİRİT

BİZANS  İMP.

Selanik

Fârâb

Talas

Kahire

Cidde Mekke

0          250         500        750        1000 Km

Trabzon

Sinop

KARADENİZ

BULGARLAR

BULGARLAR

H

A

Z

A

R

D

E

N

İ Z

İ

MACARLAR

KUMANLAR

Van

Harran

Kayseri

Sivas

Diyarbakır

Nusaybin

Adana Kargamış

Şam

Sidon

Süveyş

Kudüs

Medine

ARABİSTAN

KI

ZI

L

DE

N

İZ

BA

SRA

KÖ

RFE

Zİ

Basra

Bağdat

Musul

İskenderiye

        Harzemşahlar  Devleti

Semerkant

Buhara

Amuderya (Ceyhun) Nehri

Sırderya (Seyhun) Nehri

Harzem

Nurata

Gürgenç

MAVE

RAÜ

NNE

HİR

ARAL GÖLÜ

Rey

İRAN

Nesa

Tus

Merv

Bakû

Şiraz

Hürmüz

HARZEMŞAHLAR      DEVLETİ

İsfahan Yezd Kirman

Herat

Gazne

dönüştüğünü yazmıştır.

31

 Bölgede yaşayan birçok kavim, birbirleriyle savaşmaktan 

bozulan bu kanalların tamirine zaman ayıramadığı için Amuderya Nehri sularının 

Aral Gölü’ne ulaşmaması uzun yıllar devam etmiştir. Harezm’deki siyasî durum 

sakinleştikten sonra sulama kanalları yeniden yapılmış ve Amuderya suları tekrar 

Sarıkamış’a, oradan da Uzboy’a kadar gitmiştir.

32

 Buna rağmen iki üç yıl boyunca 

Amuderya’nın aşağı topraklarında yaşayan kabilelerin nüfusu oldukça azalmıştır. 

Günümüzde buralarda araştırma yapan arkeologlar XIV-XVI. yüzyıla ait çok az 

esere rastlamışlardır. Bu da bize bu yıllar arasında bu bölgede çok az insanın 

yaşadığını gösterir. Bütün bunların sebebi de buralara suyun gelmemesi olabilir. 

Hem Amuderya Nehri’nin yönünün değişmesi hem de Aral Gölü’nün suyunun 

azalması dolayısıyla Harezm vahasının ekolojik durumu oldukça kötüleşmiştir. 1430 

yılında Özbek Hanlığı’nın hâkimi Ebu’l-Hayr Han, Harezm bölgesini Timurlulardan 

almasına rağmen buralardaki iklim şartları sebebiyle bu toprakları bırakıp gitmiştir.

33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Harita 2: Harzemşahlar Devleti  (1097–1231) 

                                                 

31

 Trudı Horezmskoy Erheologiçeskoy Ekspeditsii (Harezm Gezi Grubunun Etnografik ve Arkeolojik 

Eserleri), Cilt I, AN SSSR, Moskva 1952, s. 429. 

32

 Hilda Hukkem, Vlastitel semi Sozvezdiy, Adolet Basımı, Taşkent 1995, s. 93, 296–297. 

33

 Pavel Petroviç İvanov,  Oçerki po İstorii Sredney Azii (XVI-seredina XIX vv.) (XVI. Yüzyılın 

Başından XIX. Yüzyılın Ortasına Kadar Orta Asya Tarihine Dair Denemeler), Moskva 1958, s. 33. 

---

 

10

Karakalpakların oluşumu XII-XIII. yüzyıllarda Aral’da yaşayan Kanglı 

kabileleri ile de bağlantılıdır. Kanglı kabilesi Oğuzların ve Kıpçak-Kimek 

kabilelerinin karışımı sayesinde oluşmuştur.

34

 Orta Çağ vakayinamelerinde geçen 

Rusça  Çornıye Klobuki, Farsça Kavm-i Külâh- ı Siyah

35

 ve Türkçe Karabörklü 

terimleri aslında Kıpçak-Kimek terimi ile alâkalı olup bundan ortaya çıkmıştır.

36 

Karakalpaklar arasında Kanglı kabileleri vardır. Kanglı  ismi  sadece  Kıpçaklara ait 

değildir.

37

 Bu terimin daha eski “Kangar” birleşmesiyle ilişkisi vardır. Bizans 

tarihçileri Peçenekleri X. yüzyılda bu isimle çağırmışlardır.

38

 Bu isimler tarihte 

Oğuz-Peçenek kabileleri ile Aral ve Sırderya bölgesinden göç eden kabileler 

tarafından kullanılmıştır. Bu ad onlara giydikleri şapkaların renginden dolayı 

verilmiştir ve Kıpçakların kullandığı bu terimi Kiev Rusyası’nda yaşayan kabileler 

de benimsemiştir.

39

 Karakalpaklar uzun süre Kıpçakların arasında yaşamış ve Altın 

Orda Devleti’nin parçalanmasından sonra Doğu Nogay Ordası’na katılmışlardır. 

XVI. yüzyılda Karakalpak halkı oluşumunu tamamlamış ve Deşt-i Kıpçak

40

 

bozkırlarının Türk dilli toplulukları Nogaylar, Özbekler ve Kazaklardan ayrı

 

bir 

topluluk olarak ortaya çıkmışlardır.

41

 Günümüzde Karakalpakların en büyük 

                                                 

34

 S. P. Tolstov, “Gorada Guzov, (İstoriko-Etnografiçeskiye Etyudı)”, Sovetskaya Etnografiya, No:3, 

Moskva-Leningrad 1947, s. 77, 100; T. A. Jdanko, ayn. esr., s.100, 103; T. A. Jdanko, Karakalpaki, 

(Osnovnıye Problemı Etniçeskoy İstorii i Etnografii)” (Etnik, Tarihî ve Etnografik Problemler 

Açısından Karakalpaklar), Rapor, Moskva 1964, s. 9-11.; İ. Kafesoğlu, ayn. esr., s. 40-42, 265-267. 

35

 Abdülkadir İnan, “Karakalpaklılar”,  Makaleler ve İncelemeler, Cilt I, TTK yay., Ankara 1998, s. 

45. 

36

  Oçerki  İstorii Karakalpakskoy ASSR (Karakalpakistan MSSC Tarihine Dair Denemeler), Cilt I, 

Taşkent 1964, s. 130; Saadettin Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ yay., 

Ankara 1999, s. 177. 

37

 W. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, Çağlar yay., Ankara 2004, s. 101-106; Ahmet 

Caferoğlu, Türk Kavimleri, Ankara 1983, s. 24. 

38

 Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş,  İÜEF yay., İstanbul 1981, s. 159; Faruk Sümer, 

Türk Cumhuriyetlerini Meydana Getiren Eller ve Türk Destanları, İstanbul 1997, s. 73-754; A. N. 

Kurat, Türk Kavimleri, s. 55, 69; “Kanglı”, TA, Cilt XXI, MEB yay., Ankara 1974, s. 203. 

39

 Oçerki İstorii Karakalpakskoy ASSR, s. 120. 

40

  Kıpçakların oturdukları ve yayıldıkları sahayı ifade eden Deşt-i Kıpçak tabiri, XI. yüzyılın 

ortalarından XIII. yüzyılın ilk yarısına kadar olan devredeki Kıpçak Hanlığı’nın yayıldığı sahayı 

ifade eder. Deşt-i Kıpçak, Doğuda İrtiş Irmağı’ndan başlayıp, Batı Sibirya’yı, Hazar Denizi’nin ve 

Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırları da içine alır. Deşt-i Kıpçak’ın batıdaki sınırı ise Karpat 

Dağları’na dayanmaktadır. Ayrıca Deşt-i Kıpçak güneyde Kırım’ı içerisine alarak, Kuzey 

Kafkasya’daki Kuban ve Terek ırmakları sınır olmak üzere Hazar Denizi’ne, Aral Gölü’ne, oradan 

da Seyhun (Sırderya) boylarına kadar uzanmaktaydı. Mustafa Kafalı, “Deşt-i Kıpçak ve Cuci 

Ulusu”, İÜEF Tarih Dergisi, sayı: 25, İstanbul 1971, s. 179–180. 

41

 İstoriya Karakalpakskoy ASSR (Karakalpakistan MSSC Tarihi), AN UZSSR, Karakalpakskiy Filial, 

Cilt I, Taşkent 1974, s. 98. 

---