GiRİŞ. ÜMumi geodinamiKA. Yerin təKİNİ petrofiZİKİ VƏ geokiMYƏVİ XÜsusiYYƏTLƏRİ

LİTOSFER PLİTƏLƏRİN NÖVLƏRİ VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Litosfer plitələri quruluşlarına və tərkiblərinə görə okeanik, qitə və qarışıq növlərə ayılırlar. Qarışıq quruluşlu plitələr özlərində həm okean həm də qitə xüsusiyyətlərini daşıyırlar. Okean tip plitələr qatından məhrumdurlar. Bunlara Sakit okean, Naska, Kokos və başqa plitelər aiddir.Qitə növ plitələrə Aralıq dəniz-Himalay mütəhərrik qurşağın ֊daxili hissələrində ayrılan yalnız xırda plitelər aiddirlər.Çoxluq təşkil edən qalan plitələrin hamısı qarışıq növdürlər. Misal üçün Şimali və Cənubi Amerika, Afrika, Avrasiya, Avstraliya və başqaları.Bütün qarışıq plitələrin qitə hissələri və qitə plitələri özləri daha qədimdirlər. Onların yaşı 1-2 mlrd, və daha çoxdur. Litosfer plitələri özlərini sərt cisim kimi aparırlar. Litosfer plitələrin sərt cisim olmaları onların aşağıdakı xüsusiyyətləri sübut edir.

1. Subduksiya zonalarından aralı heç bir yerdə çöküntüörtüyünün yatımında heç bir nəzərə çarpan qırışıqlıq halları müşahidə edilmir. Bu da göstərir ki, okean qabığı Orta Okeanik Dağlar Silsiləsi (OODS) zonalarında əmələ gəldikdən sonra heç bir deformasiyaya məruz qalmamışdır, yəni litosfer plitələr rift zonalan boyu artdıqca sərt cisimlər kimi astenosfer səthi üzrə hərəkə edirlər. Plitələrin sərtliyini sübut edən başqa bir hal.

2.Atlantik океаnınqərb və şərq sahili zonalarında qitə yamaclarının formalarının uyğunluğu.

3. Bundan əlavə transform qırılmalarboyu yanaşı olan plitələrin bir-birinə nisbətən aralanma istiqamətlərini həmin transform qırılmalar göstərirlər. Belə hərəkət formalarına, Eyler nəzəriyyəsinə görə, sferik səth üzrə hərəkət edən yalnız sərt sferik cisimlər(plitələr) malikdirlər.Eylernəzəriyyəsinə görə ixtiyari cisim sferik səth üzrə hərəkət edir və onun hərəkətini sferanın mərkəzindən keçən və onun səthini iki üz-üzə duran nöqtələrdən yaxud qütblərdən keçən ox ətrafinda fırlanmasıkimi tesvir etmək olar.

Deyilənlərdən göründüyü kimi, okean plitələri hər halda son (1-1,5)10⁸ il ərzində özlərini sərt cisimlər kimi aparırlar.

Litosfer plitələrin qalınlığı okeanda OODS altında 5-7 -17 km, ən qədim abissal hissələrdə isə 80- 90 km-dir. Plitələrin qitə hissələrinin qalınlığı nisbətən böyükdür vəcavan platformalar altında 150- 200 km-ə qədərdir. Uyğun olaraq seysmik dalğa ötürücüsü rolunu oynayan astenosfer qatı yalnız okean qabığı altında özünü aydın biruzə verir. Qitə plitələri altında isə bu qat öz fiziki halını kəskin dəyişərək, yəni kristallaşdığıdan özünü çox zəif göstərir. Nəzərə alsaq ki, qitələrin yaşı okean yaşından xeyli çoxdur (6-10 dəfə) və bu zaman ərzində qitələr altinda daha böyük dərinliklərə kimisoyuya bilər, gözləmək olаrki, üst mantiyanın T-u qitələr altında əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olacaq nəinki münasib dərinlikdə olan okean plitələrinin altında. Bəzi məlumatlara görə kratonlar altında 100-200 km dərinlikdə, T-սr300-400⁰C-yə qədər həmin dərinlikdə olan okean plitələrin altındakına nisbətən azdır. Buna uyğun olaraq üst mantiyanın özlülüyü də qitələrin altında 10-1000 dəfə çox olmalıdır.

Beləliklə, müasir geofiziki məlumatlara görə üst mantiya kəskin lateral (yan) qeyricinsliyə malikdir. Yer sətində bu özünü qitə və okeanların paylanması ilə aydın biruzə verir. Nəzəri cəhətdən litosferin okean və qitələrdə müxtəlif qalınlığa və T-rа malik olması onların yaş ferqi ilə asanlıqla izah edilir.

LİTOSFER PLİTƏLƏRİNİN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ
Tədqiqatçılar litosfer plitələrin əmələ gəlməsini astenosfer maddəsinin soyuyub tam kristallaşması ilə izah edirlər. Bu modeldə astenosfer piltələrinin qalınlığı (Hg), bazalt ərintilərinin kristallaşma temperaturu (Ts) və astenosfer maddəsinin ilkin temperaturu (Ta) ilə öyrənilir.Müasir vulkanların bazalt lavalarının T-ոսոölçülməsi göstərir ki, astenosferin T-uokeanın nazik litosferə malik olan hissələrində, yəni rift zonalarında 1300⁰C təşkil edir, 100 km dərinlikdə isə, yəni okean plitələrinin kənarlarında temperatur artıq1400-1450⁰C-yə çatır. Astenosferin kristallaşma modelinə görə litosferin soyuma sürətini təyin etmək olar.Bu sürət mantiya maddəsinin Yer səthinə çıxma vaxtından asılıdır.Ona görə də litosferin qalınlığı Dünya okeanında sabit dedidir və rift zonalarından uzaqlaşdıqca artır. OODS-də litosferin qalınlığı azdır və demək olar ki, astenosfer Yer səthinə çıxır. Slikatlar soyuduqca kristallaşırlar və sıxlıqları da artır. Bu səbəbdən litosferin qalınlığı artdıqcaastenosferə daha çox batdığına görə onunsəthinin səviyyəsi enməlidir.Buna görə də OODS-in relyefində onun zirvə xəttinin səviyyəsi ilə yamacının istənilən nöqtəsi arasında yüksəkliklər ferqi alınır.

Likvidus – diaqramda maddənin kristallaşmaya (bərkiməyə) başlanmasına uyğun T-ur.

Solidus - diaqramda maddənin kristallaşmasının sonuna uyğun T-ur.

PİLLƏLƏRİN “ ÜZMƏSİ” - İZOSTAZİYA

Litosfer plitələrin mühüm xüsusiyyətlərindən biri onların “ üzmək “qabiliyyətidir. Baxmayaraq ki, litosferin substrat maddəsinin sıxlığı astenosferin sıxlığından 0,12 q/sm³ qədər çoxdur, litosfer plitələri üzdə qalırlar. Bu onunla izah olunur ki.ş bazalt qatından əlavə qranit və çöküntü qatlarından ibarət olan Yer qabığı, plitələr altında olan mantiya maddəsinə nisbətən az sıxlığa malikdir. Bunun sayəsində belə plitələrdə neytral üzmə halı yaranır, çünki Arximed qanununa əsasən onların altından sıxışdırılıb çıxarılan astenosfer maddəsinin kütləsi həmin plitələrin kütləsinə bərabər olur. Okean plitəsinə gəldikdə isə A.S.Monin və O.Q.Soroxtinə görə onlar hər tərəfdən kənarları qaldırılmış nəhəng yastı dib qayıqları xatırladır. Müəyyən edilib ki, okean dibinin ən yüksək səviyyəsi litosferin ən cavan və nazik olan hissəsində yerləşir, yəni OODS-in mərkəzində. Oradan uzaqlaşdıqca okeanın dərinliyi okean dibi yaşının kvadrat kökünə mütınasib olaraq artır. Okean dibinin enmə amplitudunun ( Δh ) litosferin yaşından asılılığını aşağıdakı düsturla vermək olar :

Δh=0,35
Burada t- plitənin mln.illərlə yaşıdır.

Tədqiqatçılara görə, platformaların orta enmə sürəti həmişə litosferin qalınlığı ilə tərs mütənasibdir. V.E.Qavrilova görə ( 1986 ) platformaların ikl inkişaf dövründə, yən rift mərhələsində, onların enmə sürəti avlakogenlərdə daha böyük olub. Platformanın avlakogenlərində və onlara bitişik zonalarında çöküntütoplama prosesi daha intensiv gedərək, batma prosesini də sürətləndirir. Tədricən avlakogenin üzərində “ sineklizlər “ əmələ gəlir və plitələr yaranır. Bu isə sineklizlərdən kənarda müsbət strukturların – anteklizlərin yaranması üçün şərait yaradır.

Yer qabığı həmişə hidrostatik tarazlığa çalışır. Qitə və okean litosferlərinin qalınlığının fərqli olmasından irəli gələn Yer qabığının müxtəlif tərkibliyi və eləcə də litosfer plitələrinin enməsi yaxud qalxması nisbətən az özüllü astenosfer maddəsinin üfüqü yerdəyişməsinə - bir sahədən digərinə axmasına səbəb olur. Bu yolla üst mantiya, yəni maye astenosfer mddəsi ilə litosfer plitələri arasında tarazlıq bərpa olunur. Bu hadisəyə “ izostaziya “ deyilir. Yer qabığının bütün litosfer plitələri və ya iri hissələri belə astenosfer daxilində izostatik müvazinətdədirlər. Müstəsnalığı mütəhərrik qurşaqlar sistemi təşkil edir. Beləliklə, astenosfer maddəsi ilə litosfer plitələr arasında yaranan tarazlığa izostaziya deyilir. İzostatik müvazinət göstəricisi qravimetrik məlumatlarla müəyyən edilir.

Amerikan geoloqu Datton ( 1982 ) ehtimal edilir ki, izostaziya tektonik amil rolunu oynayır. O qeyd edirdi ki, Yer qabığının qalxmış hissələrindən aşınma məhsularının daşınması qitələrin yüngülləşməsinə səbəb olur və onların izostatik müvazinətini pozur. Nəticədə Yer qabığının həmin sahələri qalxır. Eyni zamanda aşınma məhsulu toplanan qonşu ərazi isə əlavə yük altında astenosferə batır. Yer qabığının batıb qalxması zamanı özüllü qabıq altı maddənin üfüqü istiqamətində qalxan hissə tərəfə axması və bu zaman Yer qabığının sıxılaraq qırışıqlığa məruz qalması ehtimal olurnurdu. Lakin sonrakı tədqiqatlar gösttərdi ki, Yer qabığının tektonik fəal hissələri stabil regionlardan fərqli olaraq, ümumi izostatik qanununa tabe olmurlar və orada izostatik anomaliyalar müşahidə olunur. Misal üçün Dağlıq Krım və Böyük Qafqazın Şimal –Qərb hissəsi əlavə ağırlıq qüvvəsinə malik olduqlarından izostatik müvazinət əldə etmək üçün enməlidirlər, həqiqətən isə onlar qalxmağı davam edirlər. Öz növbəsində İndolo- Kuban çökəkliyi ağırlıq qüvvəsinin mənfi anomaliyasına malikdir və əslində qalxmalı idi, lakin o enir. Qanundan kənara çıxma halları göstərir ki, izostaziya tektogenezə səbəb yox, əksinə onun nəticəsidir və litosferin ayrı-ayrı hissələrini izostatik müvazinətə gətirməyə çalışır. Onun pozulmasına səbəb isə tektogenezin mühüm prosesləridir. Lakin izostatik tarazlığın bərpa edilməsi çox kiçik sürətlə, yəni ləng baş verən proseslərdir və bu hadisə gisterezis adlanır. Hazırki dövrdə izostaziyanın özünü biruzə verməsində iki əsas mülahizə mövcuddur.

Q.Eyri – V.Xayskanen mülahizəsinə görə plitələr təxminən eyni orta sıxlığa malikdirlər və elə bil ki, daha sıx olan üst mantiya maddəsində üzürlər. Qitə plitələrinin müxtəlif dərinliyə batması onların qalınlığından asılıdır: ən qalınları ən dərinə batır. Eyni zamanda da onlar dəniz səviyyəsindən ən yuxarı qalxmış olanlardır və əksinə ən nazikləri isə astenosferə ən az batırlar və dəniz səviyyəsindən ən az qalxmış olurlar. Bu mülahizə dərin seysmik zondlamanın nəticələri ilə də təsdiqlənir.

C.Pratt – C.Xayford mülahizəsinə görə dəniz səviyyəsindən müxtəlif hündürlükdə olan bloklar müxtəlif orta sıxlığa malikdirlər : qalınlığı böyük olan plitələrin sıxlığı nisbətən aşağıdır və əksinə hündürlüyün azalması ilə onların sıxlığı artır. Bu mülahizəyə görə blokların alt sərhədləri eyni dərinlikdə yerləşir. Həmin dərinlik izostatik konpensasiya (ödəmə ) səthinin yatdığı dərinlik kimi qəbul edilir. Eyri mülahizəsinə görə həmin səth ən dərin batmış blokun alt səthinə uyğun gəlir.

F.Vayninq – Meynets litosferin mobil bloklara bölünmədən elastiki əyilmə nəticəsində batması mülahizəsini əsaslandırmışdır.

Okean plitələri üçün D.Terkot və C.Şubert termik izostaziya mülahizəsini irəli sürmüşlər. Bu mülahizələrə görə okean plitəsi soyuduqca qalınlaşır və eyni zamanda sıxılaraq ağırlaşıb astenosferə batmaqda davam edir.

Göründüyü kimi izostaziyanın bir məsələ kimi müxtəlif həll etmə yolları vardır.

Litosfer plitələrin tektonik konsepsiyasi

Qitələrin üfüqi hərəkəti (dreyf) haqqda fikri ilk dəfə olaraq1910-cu ildə amerkan geoloqu F.Teylor 1912-ci ildə isə alman alimi A.Venger söyləmişdir.

A.Venger öz müfahizəsini aşağıdakı amillərlə əsaslandırmışdır.

1.Hipsometrik əyridə qitə və okeanları ayıran 2 aydın pillələrin olması

2.Atlantik okeanla ayrılmış qitələrin ələlxüsus Cənubi Amerika və Afrika sərhədlərinin oxşarlığı

3.Honduvana qrupu qitələrin geoloji quruluşunun əlaxsüs onların gec paleozoy və erkən mezazoy faunalarının oxşarlığı.

4.Honduvana qrupu qitələrinin gec paleozoy buzlaq örtüyünün varlığı.

Bu amillər əsasında A.Vegener belə nəticəyə gəlir ki, mezozoyun ortasına kimi Atlantik və Hind okeanları ilə ayrılmış qitələr vahid PANGEYA super qitəsini təşkil edirlər.Sonra isə parçalanaraq ayrı-ayrı hissələri qərbə və ekvatora doğru hərəkət etməyə başladılar.Yerin öz oxu ətrafında fırlanarkən onun qabığının qərbə doğru hərəkətinin substratdan geri qalması ilə,cənuba hərəkəti isə qütblərdən qaçma qüvvəsi ilə izah olunurdu.

Okean qabığının qitələrin hərəkətinə göstərdiyi müqavimət nəticəsində,onların qəribə hərəkəti zamanı kənarlarında dağ qarışıq sistemlərinin(Kordilyer,A və b)əmələ gəlməsi baş verir.

Du Toyt bir-birindən Tetis okeanı ilə ayrılmış Honduvana və Lavrasiya superqitələrinin varlığını ehtimal edir.E.Arqan və R.Ştaubun fikrincə bu superqitələrin qütbdən qaçma qüvvənin təsiri altında yaxınlaşması nəticəsində Aralıq dəniz-Himalay Alp qırırşıqlıq qurşağı yaranmışdır.

Baxmayaraq ki, Vegener bu nəzəriyyəsini bir çox alimlər inkar etmişdir ki,lakin 40-cı illərə kimi artıq bu nəzəriyyə yaddan çıxmışdır. Bunun da əsas səbəblərindən biri ondan ibarətdir ki, Vegener qitələrin sərt okean qabığını necə yararaq bir-birinə yaxınlaşa bilməsini izah edə bilməməsidir.1960-cı illərin əvvələrində qədim maqnitizm(palemaqnitizm)sahəsində aparılan tədqiqatlar qitələrin dreyfi fikrinə yeni təkan verdi və litosfer plitələrin qlobal tektonikası nəzəzriyyəsi kimi irəli sürüldü.Bununla bağlı müəyyən edilmişdir ki,süxur nə qədər qədimdirsə,onun maqnit sahəsinin cəhətlənməsi müasir maqnit sahəsinin cəhətlənməsindən bir o qədər fərqlənmir,müxtəlif qitələrdən eyni yaşlı süxurların qədim maqnit sahələrinin cəhətlənməsi də bir-birindən fərqlənir.Müxtəlif qitələr üçün qurulmuş,qütblərin ehtimal olunan miqrasiya əyrilərinin müqaisəsi qitələrin A.Vegener Pangeyanın təsvir etdiyi kimi birləşməsini təsdiq etdi.Eləcə də, Pangeyanın qitələrə bölünməyə başladığı vaxtda(yura)uyğun gəldi.

Mobilizmin yenidən meydana gəlməsini başqa səbəbləri : dünya OODS boyu uzanan rift zonasının aşkar edilməsi;qitə və okean qabığının kəskin fərqlənməsi ;çöküntü örtüyünün okeanda OODS istiqamətində kəskin nazilməsi(azalması) və OODS-in ox xətti boyu yüksək istilik axının aşkar edilməsi oldu.Bura astenosferin varlığını əsaslandıran üst mantiyanın dalğa örtücüsü olmasının təsdiqlənməsi də əlavə edilməlidir.

SPREDİNQ ZONASININ GEODİNAMİKASI

Yer qabığının və Üst Mantiyanın (OODS)

quruluş və təkamülü haqqında
OODS sisteminin ox xətti boyu uzanan qlobal rift zonası litosfer plitələrin divergent-konstruktiv sərhədləri ilə uyğun gəlir.Bu sərhəd boyu litosferin dabanına çatan kontektiv cərəyanların gətirdiyi differensiallaşmış mantiya maddəsinin hesabına simmetrik olaraq yeni okean qabığı yaranır.İsti mantiya maddəsi plitələrin aralanması nəticəsində yaranan boşluğu dolduraraq,soyuyub litosferin tərkib hissəsinə çevrilir.OODS-in mərkəzi nisbətən nazik və qızğın olduğundan,qalxmaya məruz qalır.OODS-in qalxması kütlə qüvvəsi yaradaraq,plitələri rift zonasından əks istiqamətlərdə sürüşməyə məruz edir.Bu proses spredinqin hərəkət edici qüvvəsindən biridir və QRAVİTASİYA SÜRÜŞMƏSİ adlanır.OODS-də Yerin əsas sualtı vulkanların çoxu yerləşib.Əsas tərkibli maqma bazalt 20-40 km dərinliklərdə,rift zonası altında yaranır.Bu prosesdə mantiya maddəsinin qalxdığı zaman onun tempraturu təxminən sabit qalır.Təzyiqi isə azalır.Bu zaman bazaltın ərimə temperaturu təzyiq düşdükcə azalır və qalxan mantiya maddəsinin,yəni bazaltın tempraturu ərimə tempraturuna bərabər olduqda,o əriməyə başlayır.Qalxan mantiya maddəsinin tərkibində nisbətən aşağı ərimə temperaturuna malik bazalt olduğundan o,əriyərək mantiya maddəsindən ayrılıb bazalt -yəni okean qabığını yaradır.Beləliklə,OODS altında mantiya maddəsinin qismən əriməsi hesabəna əmələ gələn maqmaastenosfer maddəsinin sülb komponentlərindən yüngül olduğundan,Arximed qanununa əsasən yuxariya doğru hərəkət edir.Bu zaman o OODS-in zirvəsi altında 1-2 km dərinlikdə çox geniş maqma yuvası əmələ gətirir,oradan isə çatlar və vulkanlar vasitəsilə okean dibinə çıxaraq bərkiyirvə okean qabığı əmələ gətirir.Yer kürəsinin bəzi yerlərində rift zonasında formalaşan okean qabığı onun altında yatan kristallaşmış mantiya maddəsinin qabığı yer səthinə çıxmış olur.

OFİOLİT adlanan bu süxurlar Kiprdə,Yəməndə,Yeni qvineyada,Azərbaycanda və başqa ərazilərdə rast gəlirlər.Ofoilitlərin öyrənilməsi okean qabığı və mantiya barədə mükəmməl məlumatlar əldə etməyə imkan verir.Artıq müəyyən edilib ki,normal okean qabığı yəni,ofiolit üçmərtəbəli quruluşa malikdir:

1-ci təbəqə çökmə mənşəlidir və qalınlığı 10m-dən bir neçə 100m-lər arasında dəyişir.

2-ci təbəqə bəzən üç yarımtəbəqələrə bölünür,quruluşca isə bir neçə növ toleit tərkibli püskürülmüş bazaltlardan ibarətdir.Onun qalınlığı orta hesabla 2km-ə yaxındır.

3-cü təbəqənin tərkibi barədə bir neçə petroloji mülahizə mövcuddur.Bu təbəqənin üst hissəsi qabrodan ibarətdir.Onun altında isə OODS-in ox xəttindən əks,yəni ox xəttinə perpendikulyar istiqamətlərində tədricən qalınlaşan serpentinləşmiş peridotitlərdən ibarətdir,qalınlığı adətən 4,5 km olan qat yatır.Beləliklə,okean qabığının əvvəl ayrılmış bazalt qatı əslində üç təbəqədən çökmə qatı,püskürmüş bazalt və qabbroperidotitlərdən ibarətdir.

Okean dibinin seysmik dağlar,yüksək düzənliklər,transform qırılmalar və başqa xüsusi zonalarında olan okean qabığı həm təbəqələrin qalınlıqlarının nisbəti ilə,həm də bazaltlarən tərkibi ilə fərqlənir.

OODS-in altında, Moxo sərəddində,uzununa seysmik dalğaların sürətinin azalması baş verir.Bu anomal mantiyanın quruluşunun əsas əlamətlərindən biri olmaqla bərabər,onun altda yatan astenosferdən ayrılmasının səbəbidir.Ofiolitlərin tədqiqi göstərir ki,okean qabığı altında üst mantiyanın süxurları əsasən qarsburgit adlanan peridotitin bir növündən ibarətdir.Qarsburgit əsasən olivin və ortopiroksendən ibarətdir.Onun ərimə temperaturu təxminən 500 K qədər bazaltın ərimə temperaturundan yüksəkdir.Ehtimal olunur ki,qarsburgit mantiya maddəsindən bazalt əriyib ayrıldıqdan sonra qalan sülb mantiya materiallarıdır,yəni kristallik qalıqdır.Belə halda ilkin mantiya TSİROLİT yaxud LERTSOLİT adlanır.Bazalt mənşəli okean qabığının ayrılması üçün,tsirollitin 20%-nin qismən əriməsi lazımdır.Bu proses radioaktiv U,Th və K elementlərin hesabına radiogen isinmə nəticəsində baş verir.Lakin,həmin radiaktiv elementlər qartsburgit tərkibli əsasən minerallarən kristallik quruluşuna uyğun gəldiklərindən,onlar qismən ərimə zamanı bazalt maqmasına daxil olurlar.Nəticədə okean qabığı altında radioaktiv elementlərdən kasad və qalınlığı orta hesabla 24 km-ə çatan mantiya qatı yaranır.

Litosfer Plitələrinin Aralanmsı Prosesi

Eni 10-20 km spredinq zonası adətən min km-lərlə davam edir.Ehtimal olunur ki,eyni zamanda rift zonaları boyu uzunluğu 30-40km olan vulkan(maqma) yuvaları (kameraları)yaranır.Onların bir-birindən maqmatik cəhətdən nisbətən fəal olmayan və uzunluğu 15 km qədər olan zonalar ayırır.Bazaltın okean litosferinə daxil olması və okean dibinə tökülməsi nəbzvari xüsusiyyət daşıyır.Bunun bazalt örtükləri ilə çöküntü layların növbələşməsindən görmək olar.Bazalt mayesinin bele hərəkət xüsusiyyəti daha qlobal nəbzvari hərəkət olan okean dibinin rift zonaları boyu mantiyanın qalxan konvektiv cərəyanlarının təiri altında dartılması və açılması ilə bağlıdır.Geoloji zaman ərzində isə okean dibinin dartılması prosesi fasiləli görsənmir baxmayaraq ki, hər növbəti nəbzvari hərəkət 10,100 hətta 1000 ildən sonra baş verir.Spredinqin nəbzvari baş verməsi eləcə də, rift zonalarının bazalt örtüyü altında şistləşmiş serpentinit, qabbro və çöküntülərdən ibarət olan əzilmiş süxurların varlığıdır.Belə tektonik qabiğların əmələ gəlmisinə səbəb OODS-in ox zonasında okean litosferi bloklarının qeyri bərabər sürətlə aralanmalıdır.Sprendinqin sürətidə zaman ərzində müxtəlif olur.Məsələn paleogendən indiyə kimi OADS(A-Atlantik) zonası boyu okean plitələrinin aralanma sürəti 3,6-dan 1,8 sm/ilə düşüb.

Yerin geoloji tarixində sprendinqin yüksək sürətləri tektono-maqmatizmin fəal dövrləri ilə uyğun gəlir.Hal-hazırda dunya okeanında sprendinqin sürəti eyni deyil.Onun maksimumu Sakit okeanının cənub-şərqində Pasxa adası zonasındadır.Burada hər il 13 sm enində okean qabığı yaranır.Bir mln il ərzində isə 130 km-ə çatan cavan okean qabığı zolağı yaranır.Həmin zaman ərzində rift zonasının hər bir km-də 360km³ bazalt lavası okean dibinə tökülür Avtraliya qitəsi Antraktidadan ildə 7 sm, cənubda Amerika Afrikadan ildə 4 sm ,Şimali Amerika Avropadan ildə 2sm sürətlə aralanırlar.Hal-hazırda ən kiçik sürətli spredinq Qırmızı dənizdə baş verir.



SUBDUKSİYA ZONASININ GEODİNAMİKASI

Subduksiya Zonalarının Geoloji – Geofiziki

Səviyyəsi və orada gedan proseslər haqda müasir Fikirlər

Subduksiya zonası konvergenet yəni destruktiv zonadir (sərhəddir).Orada okean qabıgının və litosferin “udulmasi” bas verir.Subdukasiya zonaları əsasın Sakit okeanin kənarlarından kecərək ada qovsləri və qitə kənarlarına məxsusdur.

Subduksiya hadisəsi geniş mənada qarşılıqlı əlaqədə olan bir sıra proseslərdən ibarətdir: subduksiya edən litosfer ilə atmosferin və mezosferin (orta mantiya) qarsılıqlı təsiri, elastiki əyilmə, üstə gələn (asılı olan) və alta sürüşən plitələrin plastiki deformasiyaları və qırılmalara məruz qalmasi, çöküntülərin akkresiyasi və udulması , ada qövslərinin bölünməsi (seqmentasiyası), batmış litosferin dərin serpentinləşmiş və deserpentinləşməsi, subduksiyaya məruz qalan plitə üzərindəki astonosferin düyün hissəsində dissiapativ (səpələnmə yolu ilə) qızma və konvektiv cərəyanlar, arxadaki kənar hövzələrin spredinqi və s.

Okeanlardan qitələrə fəal keçid zonaları (en istiqamətində) aşağıdaki struktur elementləri ilə səciyyələnirlər: xarici kənar val, dərinlik novu və onun qitə ( yaxud ada qövsü) tərəfindən olan yamacında akkresiya prizmaları, terrasvari plitələr, yamac qırılmaları, fontal qeyri-vulkanik zirvələr, vulkanlar qövsü, qitə kənarı dəniz (ada qövsü olduğu zaman ) və s. Subduksiya zonaları dinamik olduqlarından onların bir birilə eləcədə geofiziki anomaliyalar ilə, dərinlik quruluşunun xüsusiyyətləri ilə, müasir vulkanizm ilə geotektonik və seysmotektonik hərəkətlər ilə geomorfoloji və tektonik formatları uyğun gəlir.Kənar val-dərinlik novu-ada qövsü sistemində, subduksiyanin dinamikasi ilə bağlı, qravikəşfiyyatın məlumatlarına görə güclü izostatik dekompensasiya (çatışmamazlıq) aşkar edilmişdir.Dərinlik novu ətrafında istilik axını Yerin orta qiymətindən aşağı olur (0.7-0.9 *10 kal/sm² ) s.Bir sıra dərinlik novlarında aparılmış seysmik tədqiqatlar (Kuril,Kamçatka,Yapon,Zond dərinlik novları) göstərir ki, okean qabığı,çöküntü örtüyü ilə bərabər , dərinlik novunun ada qövsü tərəfindəki yamaca altına 40-50 km-ə qədər sürüşür. Bu məlumatlar ada qövsü altına okean plitələrinin sürüşməsinin əsas dəlillərindəndir.

Dərinlik novunun ada qövsü tərəfindəki yamacında aydın görünen iki terras seçilir:biri 2-3 km, obiri isə 5-6 km dərinlikdə.Bu terrasların səbəbi yamac qırılmalarıdır.Vulkanlar qövsü altında Yer qabığı qitə növünə aid edilə bilər.Qitəkənarı hövzələrin dibi abissal çökəkliklərə nisbətən 2-3 km yuxarıda yerləşir.Bu zəlzələlərin hiposentrləri VZB seysmofokal sahələrinin az mailli zonalarını təşkil edirlər.Mailliyyət dərinlik novundan adalar qövsü tərəfə 20-30⁰ bucaq altında olur.Təxminən 60 km dərinlikdə VZB zonasının mailliyyeti artaraq 50-90⁰ çatır.

Orta (ocağın yerləşmə dərinliyi 100-300 km olanlar) və dərin fokuslu dik yatan hissələrində cəmləşirlər.Müəyyən edilib ki, subduksiya zonaları arasında fərq genetik olaraq qitəkənarı hövzələrin inkisaf dərəcəsindən asılıdır.

Arxalarında qitəkənarı hövzələr olan ada qövsləri sistemi iki qrupa bölünürlər:

-qitəkənarı fəal hövzələr zonası (Mariana,Rükü,Tonqa,Cənubi Sendiviç qövsləri)

-qitəkənarı fəal olmayan (passiv) hövzeler (Kuri,Yapon,Aleut qövsləri)

-qitəkənarı hövzələr inkisaf etmemiş subduksoiya zonaları (Cənubi Amerikanin Qərb sahili və Alyaska).

Qitəkənarı fəal hövzələr qövsarxası spredinq hesabına dartılma nəticəsində yaranırlar.(Qövslər arası hövzələr:Mariana,Lau,Okinava,Troqu,Skoş dənizi).Eyni zamanda fəal hövzələr sürüşmə gərginlikləri inkişaf edən sahələrdə, litosfer kənarlarının açılması nəticəsində yarana bilərlər (andaman dənizi ).

Qeyri-fəal qitə kənarları aşağıdakı növlərə bölünür:

-Yaxın geoloji keçmişdə fəal olmuş lokal spredinq nəticəsində əmələ gəlmiş, lakin hal-hazırda sıxılmaya məruz qalanlar (Kuril və Yapon çökəklikləri,Sikoku və Parese Vela hövzələri).

Sakit okeandan ayrılmış sıxılma yaxud sürüşmə gərginliklərinə məruz qalmış qədim hövzələr (Fillipin dənizinin Qərb hissəsi,Berinq dənizi).Subduksiyanın hərəkət etdirici mexanizminə aid iki mülahizə mövcuddur: 1-yə gorə adətən daha sıx olan okean plitələri qlobal mantiya konveksiyası vasitəsi ilə yaxud qravitasiya sürüşməsi hesabına qitə kənarlarının altına sürüşdürülürlər.

2-ci mülahizəyə görə subduksiya mexanizmi litosfer plitələrinin nisbətən sıx olduqlarına görə onların batımları ilə əlaqədardır.Bəziləri hesab edirlər ki,plitələrin öz-özünə batmaları onların batımları ilə əlaqədardır. Mantiya konveksiyası isə 2-ci dərəcəlidir.

Qövs arxası spredinqin barəsində də fikirlər müxtəlifdir.D.Kariqə görə qövsləri arxasındakı okean qabıqlı hövzələr ( qitə kənarı dənizlər) mantiya diapirinin qalxması hesabına emele gəlirlər. Qövslər arxası lokal spredinq yaradan mantiya diapiri isə subduksiyaya məruz qalan plitə səthində yaranır.A.S.Monin və O.Q.Soroxtin astonosfer maddəsinin ada arxasında izostatik qalxmasına sonuncunun okeana doğru miqrasiyasiyası ilə izah edilir.