Görkəmli alim işığlı ziyalı

BƏZİ QEYDLƏR
Böyük bir zaman axarında monumental epos kimi formalaşıb I mi­nilli­yin sonu – II minilliyin əvvəllərində yazıya alındığı ehtimal olunan Də­­də Qorqud boy­ları dövrümüzə ilkin nüsxədə deyil, XV-XVI əsrlərdə ye­­­nidən üzü köçürülmüş 2 variantda gəlib çatmışdır ki, bunlardan mü­qəddimə daxil olmaqla yalnız 6 boyu əha­tə edən Vatikan nüsxəsi ilə mü­qa­yisədə, 12 boyu əks etdirən Drezden nüsxəsi istər məzmun, istərsə də dil və üslub baxımından daha mükəmməl sayılmaqdadır. Məhz buna gö­rə də abidənin Drezden nüsxə variantını əsas götürən araşdırıcılar katib əmə­­yini yüksək qiymətləndirmiş, onun üzünü köçürdüyü daha qədim əl­yaz­­­ma nüsxəsinə sadiq qaldığını xüsusi olaraq vurğulamışlar. Bunu Drez­­den nüsxə­si­nin əsas məziyyəti kimi dəyərləndirən S.Əlizadə ilkin mət­­nə katib müdaxiləsini, demək olar ki, birmənalı şəkildə istisna edərək ya­­zır: “Dil və üslub baxımından Drez­den nüsxəsi ədəbi imitasiya və “sti­lizə” faktlarından və ya ədəbi redaktə tə­şəb­büslərindən uzaqdır” (61, 15). Mü­əllifin fikrincə, katib “isnad olunan əlyaz­ma nüs­xə­sinin dil və im­la ko­loritini əsasən saxlamış”, mətni köçürüldüyü dövrün “ədə­bi dil xü­su­siyyət­lərinə uyğunlaşdırmamışdır”. Nüsxə katibinin yol verildiyi ara-sıra me­xaniki qüsurları isə “eyni sözün müxtəlif imla variantında ya­zıl­ma­sı­na, əl­yaz­mada nöqtənin yerinə qoyulmamasına, sürətli yazı nə­ti­cə­sində he­canın, sö­zün, hətta “Bəkil oğlu Əmran boyu”nda bütöv cüm­lə­nin tək­ra­rən yazıldığına, bəzən də sözün ötürüldüyünə (buraxıldığına)” tə­sadüf edil­məsinə görə qrup­laş­dırmaqla gör­kəm­li alim onları “şəffaf” nöq­sanlar kimi səciyyələndirmişdir (61, 15).

Abidənin əvəzsiz naşirlərindən sayılan O.Ş. Gökyay buraxılmış nöq­­­sanları belə xarakterizə edir:

1. 
   eyni bir söz hətta eyni sətirdə müxtəlif imlalarda yazılmaqdadır;
   
2. 
   bunlardan bir bölügü ya anlam baxımından yanlış, ya da an­lam­sız­­dır;
   
3. 
   bəzi yerlərdə ya sözlər, ya da cümlələr buraxılmışdır;
   

ç) anlaşılmayan söz və cümlələr vardır (105, 92)

Mövcud nəşrlərdə qarşıya çıxan xətaları Drezden nüsxə katibinə və abidənin naşir və araşdırıcılarına məxsus olmaqla 2 başlıqda qruplaşdıran O.F.Sertkayanın fikirləri bədii mətnin əslinə uyğun düzgün oxunub açıq­lan­masında nəzərə alınması vacib görülən mülahizələrə aid edilə bilər. Araşdırma göstərir ki, Dresden nüsxə katibinə məxsus nöqsanların üzə çı­xarılması baxımından bu mülahizələr olduqca önəmlidir. Görkəmli qor­qud­şünas incəliyinə qədər izlədiyi həmin nöqsanları aşa­ğıdakı şəkildə qrup­laşdırır:

1. 
   İmlada bir sözün başqa söz yerinə işlənilməsi;
   
2. 
   İmlada artıq hərf və ya heca yazılması üzündən sözün yanlış işlə­nil­məsi;
   
3. 
   İmlada əksik hərf və ya heca yazılması üzündən sözün yanlış iş­lə­nil­məsi;
   
4. 
   İmlada hərflər üzərində nöqtələrin yerində qoyulmaması üzün­dən sözün yanlış işlənilməsi (111, 132).
   

Sözsüz, bu nöqsanların bir qismi sürətli üzündən köçürmə pro­se­sinin və S.Əli­zadənin qeyd etdiyi kimi, “katib yorğunluğunun nəticəsi” (61, 15) kimi üzə çı­xır­sa, bir qismi istinad edilən ilkin nüsxənin yazıldığı dövr­lə bizə gəlib çatmış so­nun­cu nüsxəni köçürən katibin yaşadığı dövr ara­sında böyük zaman məsafəsinin keçməsi ilə əlaqəlidir. Həqiqətən, di­gər tədqiqatçıların da nəzərindən yayınmayan imla səhvləri: söz da­xi­lin­də hərfin buraxılması və ya əlavə hərfin yazılması, hərf üzə­rində nöqtə­lə­rin yerində qoyulmaması, unudulması və ya artıq qoyulması, cüm­lə daxi­lin­də sözün buraxılması, yaxud yerinə mexaniki şəkildə əvvəlki sətirdəki sö­zün təkrar yazılması kimi xarakterik nöqsanlara təsadüf etmək olur ki, bun­ların da tekstoloji baxımdan izahı ciddi problem yaratmır. Lakin kati­bin mətnə müdaxilə etməməsi və əsərin dilində anlaşılmayan söz və ifa­də­lərin işlədilməsi ilə bağlı fikir­lərlə razılaşmaq çətindir. Çoxsaylı faktlar bu­nu sübut edir ki, əksər orta əsr katibləri kimi, Drezden nüsxə katibi də mət­nə müdaxilə etməkdən çəkinməmişdir. İlkin mətnə edilən katib mü­da­xiləsini bu şəkildə təsnif etmək mümkündür:

1) “Kitaba”a daxil edilmiş 6 boyun sonunda Dədə Qorquda aid yum­­ların – xeyir-duaların buraxılması;

2) artıq əsərin üzü köçürüldüyü dövr üçün arxaikləşərək işləklikdən düş­­müş bəzi söz və ifadələrin ya türk mənşəli, ya da ərəb-fars mənşəli mü­­asir qarşılığı ilə əvəzlənməsi;

3) izah məqsədilə bəzi arxaizmlərin qarşısında müasir qarşılığının ya­­zıl­ması;

4) mənası aydın olmayan bəzi arxaizmlərin bilərəkdən buraxılması.

Maraqlıdır ki, abidənin müasir naşirləri də bəzən eyni yolla get­miş, mə­­nasını bilmədikləri bəzi sözləri ya kontekstdə uyğun, ya da ya­zılışca ox­şar digər bir sözlə əvəzləmiş, yaxud da günahı katıb üzərinə ataraq yan­lış yazıldığını əsas gətirməklə mü­­­va­fiq bildikləri variant üzərində da­yan­mışlar. Dil faktları üzərində hərtərəfli araş­­­­dırmalar isə göstərir ki, əsə­rin dilində mənası anlaşılmayan söz və ya ifadələr iş­­­lə­dilməmişdir. Sa­dəcə, həmin mübahisəli məqamlar göstərilən amillər nəzərə alın­­­­­maqla məz­mun kontekstinə uyğun tarixi aspektdə tədqiq edildikcə ilkin anlam də­qiqləşdirilərək üzə çıxarıla bilir.

Türk bədii təfəkkürünün ən möhtəşəm abidəsi sayılan “Dədə Qor­qud kita­bı”na olan maraq son dövrlərdə nəzərə çarpacaq dərəcədə yük­səlmiş və bir çox elm sahələrinin tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Mi­nil­lik­lərin tarixi yaddaşını özün­də əks etdirən bu monumental eposla bağlı fi­­kir və düşüncələrin obyektivliyi, söz­süz, mətnin düzgün oxunuşundan və bu əsasda elmi şərhindən asılıdır. Müşa­hidə­lə­ri­miz göstərir ki, bəzi hal­­larda yanlış oxunuş əsası olmayan mülahizələrin irə­li sü­rül­mə­sinə şə­rait yaratmış, ulu Qorqud kəlamının təhrifinə imkan açmışdır. Odur ki oğuz türk­cə­sində əski əlifba ilə yazıya köçürülmüş bu boylar toplusunun əs­­­linə uyğun oxunub açıqlanması mühüm bir problem kimi hələ də öz ak­­tuallığını saxla­maq­da­dır. O.Ş.Gökyay, H.Araslı, M.Ergin, Ş.Cəmşidov, F.Zeynalov-S.Əli­zadə, S.Tezcan-H.Boeschoten və digər tanınmış təd­qi­qat­çıların dəyərli nəşrləri olmasına baxma­ya­raq, bu istiqamətdə aparı­lan araş­dırmalar davam etdirilməkdə, yeni oxunuş variant­ları işıq üzü gör­mək­dədir. Lakin yarandığı, formalaşdığı, ilk dəfə yazıya alındığı və son­radan üzü köçürüldüyü dövrlərin dil və üslub xüsusiyyətlərini özündə mü­­vazi şəkildə yaşadan bu əvəzsiz abidənin bədii mətnində fikir ay­rı­lı­ğı­na səbəb olan mü­ba­hisəli məqamlar hələ də qalmaqdadır. Buna görə də kom­püter texnologiya­sının imkanlarından istifadə edə­rək Drezden nüsxə va­riantını səhifələr üzrə əks etdirib (səhifələrin nömrəsi səhi­fənin baş­lan­ğı­­cında mərkəzdə, sətirlərin sırası isə sətrin başında göstərilir), hər bir sət­­rin qarşısında müasir əlifba ilə transkripsiya olunmuş oxunuşunu ver­mək­­lə mövcud problemin daha optimal həllinə nail olmaq istərdik. Dü­şü­nü­­rük ki, bu üsul mövcud oxunuşların ilkin variantla müqayisə edil­mə­si­ni sadələşdirəcək və yürü­dülmüş mülahizələrdən hansının doğru ol­du­ğu­na oxucunu inan­­dırmaqda yardımçı rolunu oynayacaq.

Burada incə bir yanaşmanı qabartmaq istərdik. Drezden nüsxəsi 152 səhi­fə­dən (titul səhifəsi daxil olmaq şərti ilə), hər səhifəsi 2 sütun və hər sütunu 13 (so­nun­­cu sü­tunu 8) sətirdən ibarət kitabdır. Buna görə də O.Ş.Gökyay və S.Tezcan-H.Boeschoten nəşrlərində sütunlar, yanında a və b işarələri qoyulmaqla eyni səhifə­lər üzrə nömrələnmişdir. M.Ergin, Ş.Cəm­­­şi­dov, F.Zeynalov-S.Əli­zadə nəşrlərində isə hər sütun müstəqil sə­hi­­fə nömrəsi kimi verilmişdir. Birinci nömrə­lən­mə akade­mik nəşrlər üçün daha məqbul sayılsa da, sadəlik baxımından ikinci nömrələnmə va­ri­­antını seçim etdik.

Həmçinin oxunuş zamanı bəzi mübahisəli mə­qam­lara aydınlıq gə­tir­­­mək üçün yeri düşdükcə Vatikan nüsxə variantına müraciət olun­muş və buraxıldığı güman edilən söz, söz birləşməsi və ya cümlələr < > işa­rə­si daxilində verilmişdir. Eyni zamanda, son nüsxə katibinin üzündən kö­çür­­mə prose­sində yol verdiyi səhv­lərin nəticəsi olaraq yanlış getmiş bəzi mə­­qamlar [ ] işarəsi içərisində göstə­ril­mişdir. Drezden nüsxəsində qır­mı­zı rənglə yazlmış söz və ifadələr isə “yağlı” qara hərflərlə nəzərə çarp­dı­rıl­mışdır. Təqdim olunan oxunuşda əvvəlki nəşr­lərin uğur­larından və ye­ni tədqiqatların nəticə­lərindən də faydalanılmışdır. Üzə­rin­də nömrə­lən­mış ^{[ ]} işarəsi qoyulan sözlər, deyimlər və soylama parçaları tədqi­qatın “Şərh­lər” bölümün­də ətraflı açıqlanmışdır. Təhlil göstərir ki, üzü köçürü­lə­nə qədər keçdiyi bütün dövr­lərin zəngin dil elementlərini qoruyub mü­va­zi şəkildə ya­şa­dan bu monu­men­tal abidənin əslinə uyğun oxunub açıq­lan­masında hər bir kon­kret sözün, ifadə­nin xüsu­si yeri və çəkisi vardır. Odur ki eposu sətir-sətir, söz-söz yeni­dən mü­qa­yi­sə­li şəkil­də nəzər­dən ke­çirməklə qorqudşünaslıqda mübahisəli sayılan ək­sər məqamlara bir ay­dınlıq gətirmək istərdik.

EPOSUN MÜQƏDDİMƏ HİSSƏSİNİN

ƏSKİ YAZILIŞI VƏ TRANSKRİPSİYASI

1

K İ T A B İ - D Ə D Ə M Q O R Q U D

Ə L A L İ S A N İ - T A Y İ F E Y İ - O Ğ U Z A N*

2



¹Bismillah ir-rəhman ir-rəhim və bini nəstəin.


²Rəsul əleyhissəlam zamanına yaqın^[1] Bayat boyından Qorqut ata


³derlər bir ər qopdı. Oğuzuñ ol^[2] kişi tamam bilicisiydi. Nə dersə,


⁴olurdı. Ğayibdən dürlü xəbər söylərdi. Haq Taala anıñ köñlünə


⁵ilham edərdi. Qorqut ata ayıtdı: “Axır zamanda xanlıq gerü


⁶Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almaya, axır zaman olub qiyamət


⁷qopunca”. Bu dedügi Osman nəslidir, işdə sürülüb gedə yorır^[3].


⁸Və dəxi neçə buña bəñzər söz söylədi. Qorqut ata Oğuz qövmünüñ


⁹müşkilini həll edərdi. Hər nə iş olsa, Qorqut ataya


¹⁰tanışmayınca işləməzlərdi. Hər nə ki buyursa, qəbul edərlərdi,


¹¹sözün tutub tamam edərlərdi. Dədə Qorqut soylamış:


¹² – Allah-Allah deməyincə işlər oñmaz. Qadir Tañrı^[4] verməyincə ər bayımaz.


¹³Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz. Əcəl vədə irməyincə

3

¹kimsə ölməz. Ölən adam dirilməz. Çıxan can gerü gəlməz. Bir yigidiñ


²qara tağ yumrusınca malı olsa, yığar dərər, tələb eylər, nəsibindən


³artuğın yeyə bilməz. Ulaşıban sular taşsa, dəñiz tolmaz. Təkəbbürlik


⁴eyləyəni Tañrı sevməz. Köñlün yuca tutan ərdə dövlət olmaz.


⁵Yad oğulı saqlamağla oğul olmaz; böyüyəndə salur gedər,


⁶gördüm deməz. Kül dəpəcik olmaz. ^[5] Qara eşək başına uyan


⁷ursañ, qatır olmaz. Qaravaşa ton geyürsəñ, qadın olmaz.


⁸Yapa-yapa qarlar yaqsa, yaza qalmaz. Yapağlu gögçə cəmən güzə


⁹qalmaz. Əski panbuq bez olmaz. Qarı düşmən dost olmaz.


¹⁰ [Qazağuca qıymayınca] yol alınmaz^[6]. Qara polad uz qılıcı çalmayınca


¹¹qırım dönməz. Ər malına qıymayınca adı çıqmaz. Qız anadan görməyincə


¹²ögüt almaz. Oğul atadan görməyincə süfrə çəkməz. Oğul


¹³atanıñ yetiridir, iki göziniñ biridir. Dövlətlü oğul
4



¹qopsa, ocağınıñ küridir. ^[7] Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb


²mal qalmasa, baba malından nə faidə, başda dövlət olmasa. Dövlət-


³siz şərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi. Dədə Qorqut


⁴bir dəxi soylamış: – Sarb yorırkən Qazılıq^[8] ata namərd yigit


⁵binə bilməz, binincə binməsə, yeg! Çalub-kəsər uz qılıcı müxənnətlər


⁶çalınca çalsa, yeg! Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq


⁷yeg! Qonuğı gəlməyən qara evlər yıqılsa, yeg! At yeməyən acı otlar


⁸bitməsə, yeg! Adam içməyən acı sular sızınca sızmasa, yeg!


⁹Ata adını yorıtmayan xoyrad oğul ata belindən enincə enməsə, yeg!


¹⁰Ana rəhminə düşüncə toğmasa, yeg! Ata adın yorıdanda dövlətlü


¹¹oğul yeg! Yalan söz bu dünyada olunca olmasa, yeg!


¹²Gerçəkləriñ üç otuz on yaşını toldursa, yeg! On otuz


¹³on yaşıñız^[9] tolsun! Haq sizə yaman gətürməsin! Dövlətiñiz^[10]

5

¹payəndə olsun, xanım, hey! Dədə Qorqut soylamış, görəlim,


²xanım, nə soylamış: – Gendə gen^[11] yeriñ otlaqların keyik bilür.


³Geñəz^[12] yerlər çəmənlərin qulan bilür. Ayru-ayru yollar izin dəvə bilür.


⁴Yedi dərə qoxuların dilkü bilür. Dünlə karvan köçdügün^[13] turğay


⁵bilür. Oğul kimdən olduğın ana bilür. Əriñ ağırın, yeynisin

⁶at bilür.^[14] Ağır yüklər zəhmin qatır bilür. Nə yerdə sızılar varsa,


⁷çəkən bilür.^[15] Ğafil başıñ ağrısın beyni bilür. Qolca qopuz


⁸götürüb eldən-elə, bəgdən-bəgə ozan gəzər. Ər comərdin, ər nakəsin


⁹ozan bilür. İleyüñüzdə^[16] çalub-ayıdan ozan olsun. Azub


¹⁰gələn qəzayı Tañrı savsun, xanım, hey! Dədə Qorqut genə


¹¹soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış: – Ağız açub ögər


¹²olsam, üstümüzdə Tañrı görkli. Tañrı dostı, din sərvəri


¹³Məhəmməd görkli. Məhəmmədiñ sağ yanında namaz qılan Əbubəkr Siddiq görkli.
6



¹Axır siparə başıdır, əmmə görkli. Hecəsinləyin düz oqunsa,


²yasin görkli. Qılıc çaldı, din açdı, şahi-mərdan Əli


³görkli. Əliniñ oğulları – peyğəmbər nəvalələri Kərbəla yazısında


⁴yezidilər əlində şəhid oldu, Həsənlə Hüseyn – iki qardaş


⁵bilə görkli. Yazılıb-düzülüb gögdən endi, Tañrı elmi Quran


⁶görkli. Ol Quranı yazdı-düzdi, üləmalar ögrənincə köbətdi<sup>[17]


7</sup>biçdi, alimlər sərvəri Osman Üffan oğlu görkli. Alçaq


⁸yerdə yapılubdır Tañrı evi Məkkə görkli.^[18] Ol Məkkəyə sağ


⁹varsa, əsən gəlsə, sidqi bütün hacı görkli. Sağış


¹⁰günində ayna görkli.^[19] Ayna güni oquyanda qütbə görkli. Qulaq


¹¹urub diñləyəndə ümmət görkli. Minarədə bañlayanda fəqi görkli.


¹²Dizin basub oturanda halal görkli. Dölümindən ağarsa, baba


¹³görkli.^[20] Ağ südin toya əmzirsə, ana görkli. Yanaşub

7

¹yola girəndə qara buğur görkli. Sevgili qardaş görkli.^[21] Yañal ala


²uyanında dikilsə, gərdək görkli.^[22] Urunca tınğı görkli. Oğul


³görkli.^[23] Qamusına bəñzəmədi, cümlə aləmləri yaradan Allah-Tañrı



⁴görkli. Ol ögdügüm yuca Tañrı dost oluban mədəd


⁵irsün, xanım, hey! Ozan aydır: – Qarılar dört dürlüdir:


⁶Birisi solduran soydur,^[24] birisi tolduran toydur,^[25] birisi eviñ


⁷tayağıdır, birisi, necə söylərsən, bayağıdır. Ozan, eviñ tayağı


⁸oldur ki, yazıdan-yabandan evə bir qonuq gəlsə, ər adam evdə olmasa,


⁹ol anı yedirər içirər, ağırlar əzizlər, göndərər. Ol Ayişə, Fatimə


¹⁰soyıdır. Xanım, anuñ bəbəkləri bitsün. Ocağıña buncılayın övrət


¹¹gəlsün. Gəldün, ol kim solduran soydur, sapadanca<sup>[26]


12</sup>yerindən uru turar, əlin-yüzin yumadan toquz bazlammac ilən


¹³bir küvlək yoğurd gəvzələr,^[27] toyunca tıqa-basa yer, əlin bögrünə

8

¹urar, aydır: “Bu evi xarab olası ərə varalıdan bərü


²dəxi qarnım toymadı, yüzüm gülmədi, ayağım başmaq, yüzüm


³yaşmaq görmədi,” – der. “Ah, nolaydı, bu öləydi, birinə dəxi


⁴varaydım, umarımdan yaxşı, uyar^[28] olaydı,” – der. Anuñ kibi-


⁵niñ, xanım, bəbəkləri bitməsün. Ocağıña buncılayın övrət gəlməsün.


⁶Gəldüñ, ol kim tolduran toydur, dəprətincə^[29] yerindən uru


⁷turdı, əlin-yüzin yumadan obanıñ ol ucundan


⁸bu ucuna, ol ucuna çarpışdırdı, quv quvladı, diñ


⁹diñlədi, öylədəncə gəzdi, öylədən soñra evinə gəldi.


¹⁰Gördi kim, oğrı köpək, yegə^[30] tana evini bir-birinə qatmış,


¹¹tavuq komasına, sığır tamına dönmiş. Qonşularına çağırar ki:


^12“Qız, Zəlixə, Zübeydə, Ürüydə сan! Qız, Çan Paşa, Ayna Mələk,


¹³Qutlu Mələk!^[31] Ölməgə-itməgə getməmişdim, yatacaq yerim genə bu xarab

9

¹olasıydı. Nolaydı, bənim evimə bir ləhzə baqaydıñız. Qoñşı haqqı –
²Tañrı haqqı,” – deyü söylər. Bunuñ kibiniñ, xanım, bəbəkləri bitməsün.


³Ocağıña bunuñ kibi övrət gəlməsün. Gəldiñ, ol kim


⁴necə söylərsəñ, bayağıdır, evinə yazıdan-yabandan


⁵bir udlu qonuq gəlsə, ər adam evdə olsa, aña disə ki, tur


⁶ətmək gətür, yeyəlim, bu da yesün; disə, bişmiş ətməgüñ bəqası olmaz,


⁷yemək gərəkdir, övrət aydır: “Neyləyim, bu yıqılacaq evdə un yoq,


⁸ələk yoq. Dəvə dəgirməndən gəlmədi,” – diyər. “Nə gəlürsə, bənim sağrıma


⁹gəlsün,” – deyü əlin götünə urur, yönin añaru, sağrısın ərinə


¹⁰döndərir. Biñ söylərsəñ, birisini qoymaz, əriñ sözini qulağına


¹¹qoymaz.^[32] Ol Nuh peyğəmbəriñ eşəgi əslidir. Andan dəxi sizi,



¹²xanım, Allah saqlasun. Ocağıñıza buncılayın övrət gəlməsün.