Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 0,66 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Drezden əlyazma nüsxəsinin titul səhifəsi
ŞƏRHLƏR * Abidənin Drezden nüsxəsinin titul səhifəsində əsərin adı orta əsr yazı ənənəsinə uyğun olaraq ərəb dilində bu şəkildə, yəni “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-tayifeyi-oğuzan” şəklində verilmişdir. Güman etmək olar ki, bu, abidənin heç də ilkin adı deyildir. Bu adı ona ya ilk dəfə qələmə alan, ya da sonradan üzünü köçürən katib qoymuşdur. Fikrimizcə, əsər türk epos təfəkkürünə uyğun olaraq ilkin variantda “Alp Ər Tonqa”, “Şu” kimi qədim türk dastanlarının adlanma ənəsinə uyğun olaraq, sadəcə, “Dədə Qorqud” adlanmış və yalnız kitablaşdırıldığı dövrdən göstərilən adla tarixə düşmüşdür. Bundan əlavə, titul səhifəsində digər yazılar da (bunun üçün səhifə 30-a bax) əksini tapmışdır ki, abidənin əvəzsiz tədqiqatçılarından professor S.Əlizadə onları bu şəkildə qruplaşdırır: – adın altında çətinliklə oxunan “Sahib əs-səlam Abdullah bin Fərəc Kəndxuda” monoqramı; – üst sağ küncdə “tarixi-vəfati-Osman, sənə 993” yazısı; – aşağıda sağ küncə doğru “Məhəbbətnamə ağzında yazılmışdır” qeydi; – ortada dairəvi möhür, ayaqda sol küncdə isə üstündə saxlanıldığı Drezden muzeyinə işarə olaraq “Msc.Drezd. Ea. 86.” yazılmış düzbucaqlı möhür (62 , 30). [1] Araşdırmalar göstərir ki,  (qaf) hərfi tarixən cingiltili [q] – “qe” və onun kar qarşılığı olan [k] – “ka” səsini ifadə etmək üçün istifadə olunmuşdur. Bu fakt “Dədə Qorqud kitabı”nın orfoqrafiyasında qabarıq şəkildə nəzərə çarpır. Belə ki, irəlidə görəcəyimiz kimi bu ikili xüsusiyyət bəzi arxaik sözlərin yanlış oxunuşuna şərait yaratmış, nəticədə müasir əlifba ilə transletirasiya edilməsində və semantik açımında fərqli yanaşmalara yol açmışdır. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, türk naşirlərinin “k” ilə verdiyi bu hərf Azərbaycan naşirlərinin transkripsiyasında “q” ilə getmişdir. Sözsüz, bu, ilk növbədə, həmin xalqların istifadə etdikləri əlifba ilə şərtlənir və heç də bütün məqamlarda tarixiliyi əks etdirmir. Ənənəvi olaraq türk naşirlərinin “k” ilə yazdıqları bir çox sözlərdə bu hərf (qe) səsini bildirdiyi halda, Azərbaycan naşirlərinin “q” ilə yazdıqları əksər sözlərdə (ka) səsini ifadə etmişdir. Üzərində dayandığımız “yaqın” variantı da bu tipli nümunələrə aiddir. F.Zeynalov və S.Əlizadə
Drezden əlyazma nüsxəsinin titul səhifəsi
birgə nəşrində bu fakt diqqətə çatdırılaraq belə izah olunur: “ (qaf) – söz əvvəlində q samitinin, bəzi türk mənşəli sözlərin ortasında və sonunda dilarxası kipləşən kar k səsinin işarəsidir. Məs:  (yakın),  (bakaydıñız). Lakin nəşriyyat imkanını nəzərə alıb, həmin səsi də mətndə q hərfi ilə verməli olduq” (60, 24). Təhlilsə göstərir ki, qaf hərfi təkcə türk mənşəli bəzi sözlərin ortasında və sonunda deyil, həm də əvvəlində də k səsini ifadə etmişdir, məsələn: kañlı (bol, zəngin), kalıñlıq (başlıq), koş (dəri) və s. Əsərin oxunuşunda tarixilik prinsipinə müəyyən dərəcədə xələl gətirməsinə baxmayaraq, biz qaf hərfinin ifadəsində Azərbaycan naşirlərinin ənənəsini gözləməyi seçim etdik.
Digər cəhətdən, bu sözün işləndiyi “Rəsul əleyhissəlam zamanına yaqın Bayat boyından Qorqut ata derlər bir ər qopdı” cümləsi abidəyə daxil olan boyların yaradıcısı sayılan ulu Qorqudun yaşadığı dövrü müəyyənləşdirmək baxımından maraq doğurur. Əksər alimlər “Kitab”da getmiş bu fikirdən çıxış edərək Qorqud atanın Məhəmməd peyğəmbərin zamanında yaşadığını irəli sürürlər. Ancaq “yaqın” sözünün daşıdığı semantikaya istinad etdikdə, türk dünyasının bu ulu ozanının sonuncu peyğəmbərlə bir zamanda deyil, ona yaxın bir dövrdə dünyaya gəldiyi aydın olur. Əgər abidənin tarıxin sonrakı mərhələsində islamlaşmış qatını götürsək, onun daha qədim türk həyat tərzini, düşüncəsini, inam və inancını əks etdirdiyini görmək olur. Ağızdan ağıza dolaşmaqla yayılan və islamı qəbul edən oğuzların sonrakı yaşam və düşüncə tərzinin elementlərinin ilkin mətnə əlavəsi yolu ilə formalaşan bu möhtəşəm abidənin yazıya alındığı dövrdə, yəni XI əsrdə və yaxud sonradan üzü köçürüldüyü XV-XVI əsrlərdə Dədə Qorqud artıq Məhəmməd peyğəmbərin əsrdaşı kimi qələmə verilmişdir. Görünür, elə buna görə də XIV əsr tarixçisi F.Rəşidəddin Kayı İnal xanın hakimiyyət illərindən danışarkən yazır: “Onun padşahlığı dövründə peyğəmbərimiz həzrət Məhəmməd Mustafa əleyhissəlam zühur etmiş, bu hökmdar da Dede Kerençiki elçi sifətilə onun hüzuruna göndərmiş və müsəlman olmuşdu. Bu Qorqud Bayat nəslindən olub Qara Xocanın oğlu idi. Çox ağıllı, bilikli və kəramət sahibi bir kəs idi. İnal xan Sır Yabquyun dövründə meydana çıxmışdı. Bu sözləri söyləyənin dediyinə görə, iki yüz doxsan beş il ömür sürmüşdü” (76, 43). Göründüyü kimi, böyük tarixçinin də şifahi şəkildə eşitdiyi bu tarixi faktda ulu Qorqud artıq “rəsul əleyhissəlam zamanına yaqın” deyil, onunla bir dövrdə yaşadığı önə çəkilr. Fikrimizcə, tarixi şəxsiyyət olmuş Dədə Qorquda əfsanə qəhrəmanlarına məxsus iki yüz doxsan beş il yaş verilməsi də islam dininin türklər arasında geniş yayılması və bu inamın təsiri ilə Məhəmməd peyğəmbərlə müasirləşdirilməsi ilə birbaşa bağlıdır. F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində “Kitabi-Dədə Qorqud”da ən qədim dini-mifoloji təsəvvürlər və bəzi adət-ənənlər hansı əsrlərə aiddir?” sualına “Oğuzların ibtidai dövrünə – bizim eranın III-IV dövrünə” cavabının verilməsi (60, 16) təsadüfi xarakter daşımır. Boyların məzmunundan göründüyü kimi, ulu Qorqud həm özünəqədərki, həm də yaşadığı, şahidi olduğu dövrlərin hadisələri əsasında boy boylamış, oğuznamələr düzüb qoşmuşdur. Sonrakı nəsil ozanlarının dilində “ol zaman” kimi qəlibləşən Oğuz zamanı əslində islamdan qabaqkı dövrü əhatə edir ki, Dədə Qorqudun da bu mərhələdə, daha dəqiq ifadə etsək, V-VII əsrlər arasında yaşadığı daha məntiqi səsləşir. Belə bir yanaşma abidənin mətnində əksini tapmış bəzi qədim deyimlərin, ifadələrin açımını tarixi gerçəkliyə uyğun yozmağa əsas verir.
Təhlil göstərir ki, Drezden nüsxəsindəki bu yazılış variantına Ş.Cəmşidov da diqqət yetirərək, onun “əvvəl” kimi oxuna bilməsini qeyd etsə də,”ol” kimi oxunmasını məntiqi saymışdır (23, 100). Məlumdur ki, uzun əsrlərin qovşağında formalaşan bu epos ilkin variantda hansısa bir ozanın dilindən yazıya köçürülmüşdür. Odur ki abidənin mətnində bəzən müəyyən söz və ifadələrin buraxılmasına, əlavəsinə, yerdəyişməsinə, hətta təkrar yazılışına rast gəlindiyi kimi, orfoqrafik səhvlərə də yol verilmişdir. Təbii ki, belə hallarda hər bir hadisəyə fərdi yanaşılmalı, mətnin kontekstinə uyğun tarixi faktlarla əsaslandırılmalıdır. Bizcə, sözün orfoqtafiyası onun “evvel//əvvəl” şəklində oxunuşuna əsas versə belə, yazılışına müvafiq transkripsiya edilməsi və mənalandırılması inandırıcı görünmür. Bu bir neçə amillə bağlıdır: Birincisi, “əvvəl” sözü zaman zərfidir və özündən sonrakı “kişi” sözünə yanaşaraq onu təyin edə bilməz. O.F.Sertkayanın düşündüyü fikrin alınması üçün bu məqamda “əvvəl” zərfi deyil, ondan törəmiş “əvvəlinci” sözü işləsdilməliydi. İkincisi, “Oğuzuñ ol kişi tamam bilicisiydi” cümləsində getmiş “ol kişi” ifadəsi ilə dastançı öncəki cümlədə getmiş “Qorqut ata” adını üslubi baxımdan təkrarlamaqdan qaçmış və bununla da işləndiyi cümləyə bir axıcılıq, sadəlik gətirmişdir. Üçüncüsü, ola bilsin ki, əsərin ilkin yazıya köçürüldüyü dövrdə, yəni XI əsrdə ozanın dilində dialekt əlaməti və ya tarixi dil faktı olaraq ilkin uzanmanın təsiri ilə “ol” işarə əvəzliyi “ool” [o:l] şəklində tələffüz edildiyi üçün katib “şəddə” işarəsindən istifadə etməli olmuşdur. Hər halda, hansı səbəbdən irəli gəlməsindən asılı olmayaraq, bu məqamda “əvvəl” sözünün işlənilməsi özünü doğrultmur.
Müqəddimədə Qorqud ataya məxsus ilk deyim və onun katib şərhindən ibarət bu hissəyə qorqudşünaslıqda fərqli şəkildə yanaşılmışdır. O.Ş.Gökyay (107, 19), M.Ergin (101, I c, 73), V.V.Bartold (138, 9), H.Araslı (59, 14), Ş.Cəmşidov (23, 279), S.Tezcan-H.Boeschoten (116, 29) nəşrlərində Qorqud kəlamı katibin əlavə etdiyi qeyddən fərqləndirilərək ayrıca cümlə şəklində verilmişdir. F.Zeynalov-F.Əlizadə birgə nəşrində (60, 31), eləcə də S.Əlizadənin ayrıca tərtib etdiyi nəşrdə (61, 30) və ensiklopedik nəşrdə (62, 30) isə katibə aid olduğu güman edilən qeyd Qorqud deyiminin tərkibində ona məxsus fikrin davamı kimi belə bir variantda – “Qorqut ata ayıtdı: “Axır zəmanda xanlıq gerü – Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almaya. Axır zaman olub qiyamət qopunca bu dedügi Osman nəslidir, işdə sürülüb gidə-yürır” şəklində verilmişdir ki, bu da məntiqi anlaşılmazlığa gətirib çıxarır. Belə ki, tarixi mənbələrdə Oğuz dövlətinin ən müdrik vəzirlərindən biri kimi bəhs olunan (76, 42-45) Dədə Qorqud, adı ilə bağlı bu “Kitab”da Oğuz elinin bilicisi, “vilayət issi”, “qayibdən dürlü xəbər söyləyən” ağsaqqalı kimi səciyyələndirilərək təqdim edilir. Həqiqətən də, böyük həyat təcrübəsi, dərin düşüncə qabiliyyəti və ən əsası, Tanrının könlünə ilham verdiyi bəndələrdən olması Dədəyə imkan verir ki, Qalın Oğuz igidlərini başına gələn fəlakətlərdən onları xəbərdar etsin, olacağı anlatsın. Bununla belə, öncə göstərildiyi kimi, V-VII əsrlərdə yaşadığı ehtimal olunan Dədə Qorqudun çox-çox sonralar, yəni XIII əsrdə böyük bir imperiyanın əsasını qoymuş Osman nəslinin adını çəkməsi ağla sığmır. Fikrimizcə, Qorqud kəlamının tarixi mahiyyətini anlamayan katib, bu deyimi Qayı tayfasından çıxmış Osman nəsli ilə əlaqələndirməli olmuşdur ki, qorqudşünaslıqda xüsusi yeri olan dəyərli dilçi alimlərimiz F.Zeynalov və S.Əlizadə bunun fərqinə varmamışlar. Bundan əlavə, tarixən “yenə” anlamında işlənmiş “gerü” sözünü müasir mənada qavrayaraq, “Qayıya” sözünü onun əlavəsi kimi vermişlər. Əgər ehtimallarımız düzgündürsə, Qorqud deyiminin haradan qaynaqlandığını araşdıraq. Mənbələr göstərir ki, 24 tayfa birləşməsindən ibarət olan Oğuz eli Boz Oq, Üç Oq adlanmaqla 2 qola bölünür. Bu bölgüdə sağ qolu təmsil edən Boz Oqlar hakimiyyəti, sol qolu təmsil edən Üç Oqlar isə onlara tabe olan tərəfi bildirir. Oğuzların dövlətçiliik ənənəsinə görə, hakimiyyət həmişə qüdrətli türk hökmdarı Oğuz xaqanın böyük oğlu Gün xanın birinci övladı Qayının nəslindən törəyənlərə, yəni Qayı tayfasına çatmalıdır. Lakin Qorqudun vəzirliyi dövründə vəziyyət elə gətirir ki, bu ənənə pozulur və hakimiyyət müvəqqəti olaraq Üç Oqlara keçir. F.Rəşidəddinin istinad edilən əsərində əfsanə donu geyinmiş bu hadisə belə təsvir olunur: Oğuz xaqanı Qayı İnal xanın uzun bir müddət oğlu olmur və yalnız ömrünün sonuna az qalmış xanımı hamilə olur. Odur ki xaqanın ölüm ərəfəsində varisi dünyaya gəlir. Qorqud tərəfindən adı Tuman (Duman) qoyulan bu yeganə varisin yaşı çox az olduğundan hakimiyyəti idarə etmək üçün, yenə də Qorqud atanın məsləhəti ilə, Bayandur Denkerin oğlu Erki onun naibi, yəni regenti təyin olunur. Qorqud ata bunu belə əsaslandırır: “Padşahımız öldüyü vaxt hamı bilir ki, Erki onun qulluğunda idi və gözəl ad-sanı vardı. Çox dəyərli xidmətləri var. İki göl düzəldib, ayran və kumızla doldurub. O qədər ət topladı ki, heç bir kəs bunu edə bilməzdi. Onun haqqı daha çoxdur və zamanın və vəziyyətin (şəraitin) hökmü belədir: Tuman xan çox kiçikdir və padşahlıq vəzifələrini yerinə yetirə bilməz. Padşahlıq bu uşağın adına yazılsın. O, böyüyənə qədər onun adından bizlərə başçılıq etmək üçün indiyə qədər buna haqq qazanmış Erkini onun naibi təyin etməliyik! Qorqud bu sözləri deyəndən sonra hamı razılaşdı və bu uşağı padşahlıq taxtına oturtdular” (76, 43-44). Ulu Qorqudun məsləhəti ilə hakimiyyətə keçən Erki düz otuz iki il (Əbülqaziyə görə isə otuz beş il; 138, 58-60) bu vəzifəni daşıyır və bəzi hadisələrlə əlaqədar yenidən xaqanlığı Qayı xanın nəslindən olan Tumana təhvil verir. Onun həmin mərasimdə söylədiyi nitqi, üzərində dayandığımız Qorqud deyiminin açıqlanması baxımından böyük maraq doğurur: “Otuz iki ildir ki, mən bu taxta oturmuşam. Əgər bizim nəslimizdən (uruq) biri padşah olmaq istəsəydi, bu xoş xəyal olardı. Padşahlıq taxtı bunun üçün Ulu Tanrı tərəfindən seçilmişlərə və onların nəslindən olanlara layiqdir. Bu bir həqiqətdir ki, bu kökdən gələnlər əsla yanılmazlar, amma mən yanıla bilərəm” (76, 47). Üç Oqlardan olan Göl Erki xan bu nitqi ilə hakimiyyətin məhz Boz Oqlara, konkret desək, onun ən qüdrətli tayfası sayılan Qayıya mənsub olmasını Tanrı tərəfindən qoyulmuş qayda kimi qəbul edir. Lakin böyük salnaməçinin genişliyi və dəqiqliyi ilə təsvir etdiyi sonrakı hadisələrdən göründüyü kimi, taxt-tacın veilməsi heç də könüllü olmamışdır. Erki xan – Tuman xan və Erki xan – Tuman xan oğlu Qayı Yabqu xan qarşıdurması göstərir ki, görünür, bu, Boz Oqlarla Üç Oqlar arasında müəyyən ziddiyətələrə də gətirib çıxarmışdır. Ulu Qorqud daha böyük fəlakətlərin qarşısını almaq və yaranmış problemi sülh yolu ilə həll etmək məqsədilə qırılmış hakimiyyət zəncirinin müəyyən müddət keçdikdən sonra bərpa olunacağı, yəni hakimiyyətin yenidən Qayı tayfasına qayıdacağı fikrini Oğuz elinə aşılamaq istəmiş və bunu yuxarıdakı deyim formasında ümumiləşdirmişdir. Qorqudun müdrikliyinə inanan sonuncu nüsxə katibi konkret tarixi hadisə ilə bağlı deyilmiş bu kəlamı öz zəmanəsinə uyğunlaşdıraraq əslən Qayı tayfasından olub 1299-cu ildə Osmanlı İmperiyasını əsasını qoymuş Ərtoğrul oğlu Osmanın (104, 1-3) nəsli ilə əlaqələndirmişdir. Olduqca uğurlu alınan bu əlaqələndirmə F.Zeynalov və S.Əlizadə kimi dəyərli tədqiqatçıları yanlış nəticə çıxarmağa yönəltmişdir. Yalnız əlavə mənbələr deyil, “Kitab”ın məzmunu da bu deyimin tarixi gerçəkliyin nə dərəcədə obyektiv əks etdirdiyini üzə çıxarmağa əsas verir. Məsələ burasındaddır ki, boylarda baş verən bütün hadisələr heç də Boz Oqların deyil, Üç Oqların hakimiyyəti dövrünü əhatə edir. Boylarda təsvir olunan Qalın Oğuz dövlətinin başında bayandur tayfasını təmsil edən Bayındır xan və onun kürəkəni – salur tayfasını təmsil edən Salur Qazan durur. Təbii ki, bu, oğuzların qeyd olunan hakimiyyəti idarə etmək ənənəsinin ziddinədir. Deməli, ulu Qorqud haqlıdır: hakimiyyət yenidən Boz Oqlara, yəni qayı tayfasına qayıtmalıdır. Buradan “Kitab”ın məhz niyə İç Oğuzla Taş Oğuz arasındakı qardaş qırğınından bəhs edən boyla tamamlanmasının tarixi-məntiqi mahiyyəti üzə çıxmış olur. Belə ki, Boz Oqlara aid qayı tayfasının başçısı kimi göstərilən Aruz qocanın (böyük oğlu Qıyan Səlcuq adlanır ki, bu nəsildən qaynaqlanan səlcuqlar da qayı tayfasından çıxmışlar) Üç Oqlara, konkret olaraq, Salur Qazana “asi olmasında” başlıca məqsəd itirilmiş hakimiyyətin geri alınmasıdır. Bizcə, boyların birində Aruzun nəvəsi Qıyan Səlcuq oğlı Dəli Tondarın “Qazan kimi pəhlivanı bir savaşda üç kərrə atından yıqan” (D-150, 5-6) kimi təqdim edilməsi də həmin əsasda baş verən qarşıdurmadan xəbər verir. Abidənin bədii-epik funksiyası həmin tarixi faktı daha önəmli aspektdən şərh etməyə yönəldildiyindən Qalın Oğuz elinin müdrik ağsaqqallarından və alp ərənlərindən sayılan Aruz qoca XII boyda xırda hisslərin girovuna düşüb tayfalararası qırğına başçılıq edən mənfi obraz kimi təqdim olunur. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olur ki, minilliklərin qovşağında formalaşan bu möhtəşəm epos konkret tarixi hadisəni kölgədə buraxaraq, ümummili mənafe daşıyan süjetə söykənməklə gələcək nəsilləri ayıq-sayıq olmağa, qardaş qırğınının törədə biləcəyi fəlakətlərdən qaçmağa səsləyir. Bundan əlavə, göstərilən Qorqud deyimi digər bir məsələnin aydınlaşdırılmasında da açar rolunu oynayır. Araşdırmalar göstərir ki, İç Oğuz – Taş Oğuz bölgüsünün Üç Oq – Boz Oq bölgüsünə münasibəti qorqudşünaslıqda bəzən qarışıq salınmışdır. Belə ki, əgər M.Ergin “Kitab”da İç Oğuzun Üç Oqlara, Taş Oğuzun Boz Oqlara aid olduğunu qeyd edirsə (101, Ic., 26, 51), Ş.Cəmşidov əks mövqedə dayanaraq yazır: “Apardırdığımız araşdırmalardan və xüsusən 12-ci boydakı mövqenin izahından qərara gəlmək olur ki, İç Oğuz – Boz oqdur, Daş Oğuz – Üç oqdur. “İç Oğuz”un “Boz oq” və “Daş Oğuz”un “Üç oq” olduğunu oğuzlar haqqındakı məşhur əvsanəvi bölgü prinsipi də təsdiq edir. Oğuz haqqında rəvayətlərdə Boz oq hakim, Üç oq isə tabe olan hissədir. Deməli, Oğuzun başçısı, hakimi Boz oqda, ona tabe olan dayısı isə Üç oqda olmalıdır. “Dədə Qorqud” boylarında Qazan xan İç oquzda, ona tabe olan dayısı Aruz isə Daş oquzdadır. Deməli, məntiqi prinsipə görə, Qazan xanın yerləşdiyi sahə Boz oq, Aruzun yerləşdiyi sahə Üç oq olmalıdır” (21 , 9). Eləcə də abidənin F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində akademik V.V.Bartoldun “dastanların məzmunundan “İç Oğuz və “Daş Oğuz” bölgüsünün “Üç ox və Boz ox” bölgüsünə münasibəti aydın olmur” (60, 253) fikrinə heç bir əlavə şərhin verilməməsi bunu göstərir ki, həmin məsələ onların özləri üçün də açılmamış qalmışdır. Bəs həqiqət hansı tərəfdədir? “Kitab”ın məzmunundan aydın olur ki, İç Oğuz və Taş Oğuz bölgüsü Qalın Oğuz dövlətində hakimiyyət bölgüsünü ifadə edir. Prof. S.Əliyarovun qeyd etdiyi kimi: “İç Oğuz – Oğuz elinin siyasi mərkəzidir” (60, 263). Taş Oğuz isə ona tabe tərəfdir. Hakimiyyəti xanlar xanı Bayındır xan və salur tayfasından Salur Qazan idarə edir. Ənənəvi Oğuz bölgüsündə həm bayandurlar (Bayındır antroponimi həmin etnonimin daşıyıcısıdır), həm də salurlar Üç Oq tayfa birliyinə daxildirlər. Deməli, hakimiyyət, yəni İç Oğuz Üç Oqlara məxsusdur. Yuxarıdakı Qorqud deyiminin də əsl mahiyyəti ondadır ki, axır zamanda hakimiyyətin, yəni İç Oğuzun Üç Oqlardan alınaraq yenə də Boz Oqlara keçəcəyindən xəbər verir. Ş.Cəmşidov daha qədim tarixi köklərə bağlı olan bu deyimin məğzini duya bilmədiyindən, riyazi dillə desək, dəyişənlə dəyişməyənin yerini qarışıq salmışdır. Dəyişən hakimiyyət, dəyişməyən isə tayfa bölgüsüdür. Başqa sözlə, Üç Oq – Boz Oq bölgüsü sabit, İç Oğuz – Taş Oğuz bölgüsü dəyişəndir. Yaranmış ənənəyə görə, nəsilliklə Boz Oqlara çatan İç Oğuz bəzən tarixin gözlənilməz gərdişi nəticəsində Üç Oqlara keçə bilmişdir ki, bunu nəzərə almadan həmin münasibəti dəqiqləşdirmək qeyri-mümkündür. Boyların məzmunundan Üç Oqların İç Oğuzu, Boz Oqların isə Taş Oğuzu təmsil etdiyi meydana çıxır ki, bu da M.Ergin qənaətinin daha obyektiv olduğunu göstərir. Qorqud kəlamının tarixi əhəmiyyəti bir də bundadır ki, o, boyların hansı dövrü, tarixin hansı mərhələsini əhatə etdiyini, təxmini də olsa, dəqiqləşdirməyə imkan yaradır. Əsasən, yarandığı, formalaşdığı və ilk dəfə ozan dilindən yazıya alındığı, qismən isə, sonradan katib və ya katiblər tərəfindən üzü köçürüldüyü dövrlərin tarıxı hadisələrini özündə əks etdirən boylar toplusu şəklində zəmanəmizə gəlib çatmış “Dədə Qorqud” eposu əslində Üç Oqların hakimiyyətdə olduğu 32 (yaxud 35) illik bir çağı əhatə edir ki, bu da ulu Qorqudun yaşadığı əsrlə üst-üstə düşür. Maraqlıdır ki, bir qərinəlik, yəni əsrin üçdə bir hissəsini təşkil edən bu tarixi mərhələ abidənin mətnində poetik boyalarla əksini tapmış bir nəslin ömür yoluna tam uyğun gəlir. Bunu prof. M.H.Təhmasibin incəliyinə qədər izlədiyi, abidənin “VI və IX boylarında mötəbər qəhrəman kimi adı çəkilən, II və IX boylarda iştirak edən, III, XI və XII boyların isə əsas qəhrəmanı olan Bamsı Beyrəyin” (87, 154) həyat salnaməsinin timsalında əyani şəkildə görmək mümkündür. Buradan aydın olur ki, Oğuz bəylərinin alqışı ilə dünyaya gəlib 16 yaşında ilk qəhrəmanlığını göstərən, beşikkərtmə adaxlısı Banı Çiçəklə evlənmək məqsədilə təşkil olunmuş toyunda 39 yoldaşı ilə kafir düşmən tərəfindən əsir götürülən və 16 illik əsirlikdən sonra öz yurduna qayıdıb sevgilisinə qovuşan Bamsı Beyrəyin ömür kitabçası XII boyda Aruzun xəyanəti nəticəsində tamamlanır. Adi riyazi hesablama Üç Oqların hakimiyyət dövrünün həm gerçək, həm də dastanlaşmış variantlarda olduqca yaxın olduğunu üzə çıxarır ki, bu da bir daha göstərilən Qorqud deyiminin tarixi reallıqla bağlı olduğunu söyləməyə əsas verir. Qədim oğuz tarixinin ibrətamiz səhifələrindən birini ümumiləşdirən Qorqud atanın “Axır zamanda xanlıq gerü Qayıya dəgə, kimsənə əllərindən almaya, axır zaman olub qopuca” deyiminə öz məlumat səviyyəsinə uyğun “Bu dedügi Osman nəslidir, işdə sürülüb gedə yorır” şərhini verən nüsxə katibinin dilində getmiş “yorır” felinin oxunuşu mətnşünaslıqda fikir ayrılığı yaradan məqamlardandır. O.Ş.Gökyayın özündən əvvəlki sözlə birlikdə “gideyürür” şəklində oxuyub, “gidip duruyor, devam edib gidiyor” kimi açıqladığı (107, 19, 297) bu arxaizm H.Araslı və Ş.Cəmşidov nəşrlərində də bütöv söz forması kimi düşünülərək “gedəyüdir” variantında (23, 279; 59, 14) əks olunmuşdur. Maraqlıdır ki, H.Araslı onu “getməkdədir” kimi şərh etsə də, Ş.Cəmşidov, ümumiyyətlə, münasibət bildirməmişdir. F.Zeynalov-S.Əlizadə birgə nəşrində, eləcə də S.Əlizadənin müstəqil tərtib etdiyi nəşrdə yaxın mənalı feillərin birləşməsindən yaranmış “gide-yürir” mürəkkəb feili kimi tranksripsiya edilən bu sözlər (60, 31; 61, 30) son dövrlərdə işıq üzü görən S.Tezcan-H.Boeschoten və O.F.Sertkayanın nəşrlərində “gede yörür” formasında verilmişdir (110, 31; 116, 29). Qeyd olunan arxaizmin oxunuşu üzərində ayrıca dayanan O.F.Sertkaya onun qalın və ya incə saitlə verilməsini seçim edərkən naşirlərdən çoxluğun qəbul etdiyi fikri əsas tutursa, “-ö-, yoxsa -ü- ilə oxunmalıdır?” sorğusunu cavablandırarkən Osmanlı türkcəsini önə çəkərək “yörür” variantının daha uyğun olacağı qənaətinə gəlir (110, 51-52). Düzü, bu cür təhlillə razılaşsaq, onda Azərbaycan klassik ədəbiyyatının dilində daha geniş yayılmış “yürür//yürir” (-r zaman şəkilçisidir) variantının hansı əsasla qəbul edilməyəcəyini düşünmək məntiqsiz görünür. Bu halda düşünməli olursan: “Bəs gerçək olan hansıdır?” Yazılı türk dilinin ilkin qaynaqlarından olan Orxon kitabələrininn dərin bilicilərindən biri olan M.Ergin tarixi gerçəklikdən çıxış edərək qoşa işlənmiş bu sözləri “gide yorır” şəklində vermiş və tərtib etdiyi sözlükdə “yorı-” variantında başlığa gətirməklə göstərilən işlənmə məqamındakı mənanı “yor-” yardımçı feili kimi açıqlamışdır (101, Ic, 73; IIc, 339). Bizim də tərəfində olduğumuz bu oxunuşda “yorı-” əslində -ə feili bağlama şəkilçisi qəbul etmiş “get-” feili ilə birlikdə tərkib yaratmışdır ki, bu, “Kitab”ın dili üçün xarakterik feil formalarındandır. Məsələn: Sarp yorırkən Qazılıq ata namərd yigit binə bilməz, binincə binməsə yeg! (D-4, 4-5). Gəldiñ ol kim solduran soydur, sabadanca yerindən uru turar, əlin-yüzin yumadan toquz bazlammac ilən bir küvlək yoğurd gəvzələr, toyunca tıqa-basa yer... (D-7, 12-13). Çaya baqsa şalımlu, çal qaraquş ərdəmlü bir gözəl yaxşı yigit oldı. (D-70, 4-6). Bamsı Beyrək birini qova getdi. (D-76, 3) və s. Bu faktlar “gedə-” feili bağlama formasının “yorır” kimi oxuduğumuz əsas feili tərz baxımından izah etdiyini şübhə altına almır. Bəs “yürir” və “yörir” oxunuşu ilə müqayisədə daha qədim “yorır” variantının seçim edilməsi nə ilə bağlıdır? Araşdırmalar sübut edir ki, bu boylar toplusu yaranma baxımından VI-VII əsrlərə qədərki bir dövrü əhatə edirsə də, ən kamil nüsxə hesab edilən Drezden əlyazması XI əsrdə yazıya alınmış daha qədim əlyazmadan üzü köçürülən variantdır. Ona görə də abidənin mətnində həm boyların yaradıcısı, düzüb-qoşanı sayılan “Rəsul əleyhissəlam zamanına yaqın” yaşamış Qorqud atanın, həm sonrakı dövrlərdə onun şifahi formada yayılmasında müstəsna xidmətləri olan söyləyici ozanların, həm də öz dövrünün anlam səviyyəsini nəzərə alaraq ona şüurlu müdaxilə edən nüsxə katiblərinin dilinə məxsus sözlər paralel şəkildə işlənməkdədir. Üçmərhələli arxaikləşmə kimi şərh etdiyimiz bu dil hadisəsinin ilkin qatı, təbii ki, Dədə Qorqudun yaşadığı zamanla, yəni V-VII əsrlərlə bağlıdır (ətraflı bax: 41). İstər söyləyici ozan, istərsə də nüsxə katibləri bəzən daha arxaik qatı əvəzləmək yolu ilə mətnin dilini müasirləşdirməyə çalışmışlar ki, bu meyli çağdaş naşirlərin iş üsulunda da sezmək mümkündür. Haqqında danışdığımız “yorı-” feili nüsxə katibinin dilinə məxsus cümlədə işlənilməsinə baxmayaraq, məhz arxaik qata aid sözlərdəndir. “Yürüş etmək, getmək, hərəkət etmək” kimi məna çalarlarında işlənən bu söz Orxon-Yenisey abidələrinin dilində mütəmadi rast gəlinən arxaizmlərdəndir. Məsələn: Kañım bağa teñrikən tiyin anta yorımıs, isig, küçin bermis... (Ongin abidəsi, ön tərəf , 5). (74, 53) ...yorıyup tiyin kü esidip balıkdakı tağıkmıs, tağdakı inmis, tirilip yetmis ər bolmıs. ( Kül tigin, şərq tərəfi, 12). (74 Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
