Görkəmli alim işığlı ziyalı
Yüklə 0,66 Mb.
|
| , 72)
...karığ səkipən Kögmən yışığ toğa yorıp kırkız bodunığ uda bozdım, kağanın birlə Soña yışda süñüşdim. ( Bilgə xaqan, şərq tərəfi, 27). (74, 94) Bu arxaizmə “yürümək, varmaq” anlamlarında Yusif Balasaqunlunun XI əsr türk poeziyasının ən qüdrətli abidəsi olan “Qutadqu bilig” əsərində də rast gəlininr. Məsələn: 158 yorı ay biligsiz igingni ota biligsiz otın sen ay bilgi kuta (119, 116) 179 bilig karağu turur belgülüg yorı ay biligsiz bilig al ülüg (119, 118) 227 kalı edgü bolmak tilese özüng yorı edgülük kıl kesildi sözüng (119, 126) və s. M.Kaşğarinin həmin əsrdəcə qələmə aldığı ensiklopedik sözlüyündə eyni anlamda açıqlanan bu arxaizm (109, IVc, 635) aşağıdakı atalar sözü və nəzm parçası vasitəsilə şərh olunmuşdur: “tündə yorup kündüz səwnür, kiçikdə əwlənip ulğadhu səwnür” (yolı gecə gedən gündüz sevinər, çünki o, yolı görmədən getmişdir, gənc ikən evlənən adam isə yaşa dolanda sevinər, çünki uşaqları işləyərək onun ehtiyacını ödəyərlər, adam rahat olar). (55, IIIc, 79-80). “Udhu barıp öküş ewdim, Təlim yorıp küçi kəwdim, Atım birlə təgü ewdim, Məni körüp yini ağdı”. Dalınca varıb tələsdim, Çox yorıb gücdən saldım, Atımla çatmağa tələsdim, Mən görüb tükü ürpəşdi. (55, Ic, 219) Göründüyü kimi, hətta “yor-“ fonetik variantinta götürülə bilən bu arxaik feil birinci nümunədə “getmək”, ikincidə isə “qovmaq, qaçırtmaq” mənalarındadır. Bundan əlavə, sözün əski əlifba ilə yazılışı və abidənin dilində aşağıdakı işlənmə məqamları göstərilən oxunuşun tarixi həqiqətə daha uyğun olduğunu söyləməyə imkan verir: Sarp yorırkən Qazılıq ata namərd yigit binə bilməz, binincə binməsə yeg! (D-4, 4-5). Evdən çıqub yorıyında səlvi boylum! (D-12, 8-9). Bədəvi atın ökcələdi, ol tərəfə yorıdı. (D-26, 7-8). Dirsə xan yayan, bunlar atlu yorıdılar. Alubanı qalın kafir ellərinə yönəldilər. (D-30, 2-3).
Çoban böylə digəc Qazana qəhər gəldi, aldı yorıyu verdi. (D-49, 5-6). Qazana qeyrət gəldi, çobanı bir ağaca sara-sara möhkəm baqladı, atlandı, yorıyu verdi. (D- 50, 3-4). Böylə digəc anasınıñ qərarı qalmadı, yorıyu verdi, qırq incə bellü qızıñ içinə girdi. (D-55, 2-3). Bir-iki gögərçin öldürdi döndi, evinə gəli yorırkən Əzrayıl atınıñ gözinə göründi. (D-159, 12-13) və s. M.Erginin dəqiq müəyyənləşdirdiyi kimi, boyların dilində müxtəlif qrammatik şəkilçilərlə 27 dəfə işlənən bu söz (101, IIc, 339) eyni zamanda -t leksik şəkilçisi ilə düzəlmiş “yorıt-“ feilinin yaranmasında da iştirak etmişdir. Məsələn: 1) “qaçırtmaq” mənasında: Kəndüləri atlı, babañı yayaq yorıtdılar. (D-30, 11). Ağ əlləriñ qarusından bağlatdıñmı, kafir öñincə yorıtduñmı? (D-136, 10). 2) məcazlaşaraq “ad daşımaq” mənasında: Ata adını yorıtmayan xoyrad oğul ata belindən enincə enməsə, yeg! (D-4, 9). Ata adın yorıdanda dövlətlü oğul yeg! (D-4, 10-11). 3) qılıncla bağlı “oynatmaq”, “çalmaq” mənasında: Qara tonlu kafirə at saldılar, qılıc yorıtdılar. (D-270, 6). T.Tekinin düzgün müşahidə etdiyi kimi, bu arxaik söz Orxon abidələrində işlənmiş eyni mənalı “yor-” feilinə -ı şəkilçisinin əlavəsi ilə düzəlib (115, 87). Bu fikrə və semantik yaxınlığa istinadən deyə bilərik ki, “Kitab”ın mətnində rast gəlinən “yort-”, “yortış-” feilləri, eləcə də “yortma”, “yorış” isimləri həmin arxaik feil kökündən törəmişdir. Bunu aşağıdakı dil nümunələri də təsdiq edir: Qazan gerü döndi, gəldügi yolı əlinə alub yortdı. (D-141, 2-3). At üstində əylənməyüb yortan Qazan, səniñ beliñ ulmış? (D-149, 7-8). Qırq yigidin yanına bıraqdı, yedi gün yedi gecə yortdılar. (D-177, 5-6). Ağboz atlar binübən yortuşdılar, bəg babası yanına irişdilər. (D-200, 8-9). Gecə-gündüz demədilər, yortma oldı. (D-301, 10). Qırq yigidin boyına aldı, Qalın Oğuzuñ üstünə yorış etdi. (D-19, 4-5). Bəllidir ki, orta əsr yazılı abidələrinin dilində “yorı-“ feili artıq incələşərək “yürü-“ və “yörü-“ şəklini almışdır. Lakin bu bizə haqq vermir ki, “Kitab”ın dilini yaxın keçmişə çəkib müasirləşdirək. Məhz çox zaman bu yolla gedildiyi üçün onlarla sözün oxunuşu və mənalandırılmasında yanlışlığa yol verilmişdır. “Yorı-” feilinin yuxarıdakı işlənmə məqamına gəlincə, onun “gedə” feil formasına artırılaraq “getməkdə davam edir” mənasında işlədiyini söyləmək olar. [4] Drezden nüsxəsindəki  yazılışına əsasən, bu sözü Orxon-Yenisey abidələrində olduğu kimi “Teñri” variantında oxumaq daha məntiqi görünür. F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində həmin söz bütün işlənmə məqamlarında “təñri” kimi verilmişdir (60, 31). Abidənin orfoqrafiyasına əsasən, türk mənşəli qalın saitli sözlər “ta”  , incə saitli sözlər isə “te”  hərfi ilə yazılmışdır. Böyük dilçi M.Kaşğari lüğətində də oxşar yazılışın şahidi oluruq (55, Ic, 126, 150; IIc, 113, 178; III c, 52, 118 və s.). Sadəcə, “sağır nun” hərfi burada iki hərf – nun və kaf hərf birləşmələri şəklində getmişdir. Maraqlıdır ki, O.F.Sertkaya bu sözün ilk səkkiz səhifədə məhz nöqtəsiz nun hərfi ilə yazıldığını müşahidə etmişdir (110, 56). Bu da abidənin Drezden nüsxəsinin məhz XI əsr əlyazmasından üzü köçürüldüyünə əsas verən faktlardandır. Bununla belə, O.Ş.Gökyay, M.Ergin nəşrlərində olduğu kimi, sözün “Tañrı” varıantında transkripsiya edilməsinə üstünlük verdik.
[5] Öncə deyildiyi kimi, < > işarəsi içərisinə verilmiş söz, ifadə və cümlələr Drezden nüsxəsində buraxılıb, Vatikan nüsxəsinə və abidənin digər yerlərində təkrarlanaraq işlədilən məqamlarına əsasən bərpa olunmuşları əks etdirir. [6] “[Qazağuca qıymayınca] O.Ş.Gökyay deyimi “Karagoça kıymayınca yol alınmaz” kimi oxumuş (107, 20) və tərtb etdiyi sözlükdə “at, yügrük at, at sürüsü” və sual işarəsi ilə verdiyi “tavla” mənalarında izah etmişdir (107, 337). Maraqlıdır ki, böyük qorqudşünas “karakoç” sözünü də eyni anlamlarda açıqlamışdır (107, 337). M.Ergin deyimi “Kızağuça kaymayınca yol alınmaz” variantında transkripsiya etməklə (101, Ic, 74) ilk sözü -ça şəkilçisi qəbul etmiş “kızak” mənalı “kızağu” (101, IIc, 185), ikinci sözü isə “kay-” feilinin -mayınca şəkilçisi ilə işlənmiş feili bağlama forması kimi (101, IIc, 175) anlasa da, yekunda deyimi “Kara koç ata kıymayınca yol alınmaz” şəklində çevirmişdir (102, 16). O.Ş.Gökyay və M.Ergin oxunuşlarını müqayisəli təhlilə cəlb edən T.Tekin “kıymayınca” əvəzinə, Vatikan nüsxəsində “binməyincə” sözünün yazılmasına və mətn boyu “kara koça binmək” ifadəsinin daha çok işlənməsinə rəğmən deyimin “kara koça binməyincə” birləşməsi ilə verilməsini doğru hesab edir (114, 142-143). H.Araslı deyimi “Qaraqoca qıymayınca yol alınmaz” varinatında oxumuş və ilk sözü “at” mənasında qavramışdır (59, 15). F.Zeynalov-S.Əlizadə nəşrində deyim “Qarağuca qıymayınca yol alınmaz” kimi verilmiş (60, 31) və ilk sözün oxunuşu belə bir şərhlə əsaslandırılmışdır: “Bizcə, “Qarağuc” sözü “qaracıq”ın metateza nəticəsində dəyişmiş variantıdır. Bütövlükdə bu söz KDQ mətnində üç mənada işlənmişdir: 1) At adı (xüsusi isim). 2) Qara camaatın, hamının mindiyi və minə biləcəyi at. 3) Yer adı (toponim). Burada ikinci mənada işlənib” (60, 225-226). Gorünür, elə buna görə də mətnin müasir çevirməsində həmin söz “Qaracıq” kimi verilərək “atın adı; qara camaatın mindiyi adi at” şəklində mənalandırılmışdır (60, 129). Düzü, mətn boyu rəngarəng epitetlərlə məth olunan, ağır hərbi yürüşlərdə Oğuz igidlərinə həmişə dayaq, arxa durub onları hətta ölümdən xilas edən, buna görə də böyük sevgi ilə “yoldaşım, qardaşım” deyə müraciət edilən atların bu yozumda şərhi inandırıcı görünmür. Ş.Cəmşidov isə yalnız nüsxə yazılışını “Qızaqucə” şəklində qeyd etməklə “Qara qoça qıymayınca yol alınmaz” varıantını seçim etmişdir (23, 101, 279). V.V Bartoldun “Не сгубив коня, дороги не пройти” (138, 14) tərcüməsindən anlaşılır ki, böyük şərqşünas ilk sözü “at” mənasında anlamış, ikinci sözü isə “kıymayınca” şəkilində oxuyaraq mənalandırmışdır. S.Tezcan-H.Boeschoten nəşrində bu hikmətli ifadə “Kazağuca binmeyince yol alınmaz” (116, 30) kimi verilmişdir. S.Tezcan tərəfindən açıqlanan bu oxunuşda “kıymayınca” sözü, katibin yol verdiyi xətalardan biri olaraq, Vatikan nüsxəsində getmiş “binmeyince” sözünün yerində işləndiyi göstərilirsə, “kazağuc” “at” mənasını daşıyan və kökü dəqiq müəyyənləşdirilə bilməyən söz kimi dəyərləndirilmişdir. Araşdırıcı bu sözün “kara koç” biçimində oxunması ilə qəti razılaşmayaraq yazır: “Ben, DKK'daki sözcügün aslında kazağuç olduğunu, çekimleyenlerin bunu anlamadıkları için kara koç biçimine sokmuş olduklarını sanıyorum” (117, 40-41). M.Tezcan yozumuna tənqidi yanaşan M.Tulum abidənin dilində işlənmiş çoxsaylı faktlara istinad edərək “kıymayınca” sözü ilə müqayisədə “binməyince” sözünün daha məntiqi olduğunu göstərməklə bərabər, başlanğıc sözün “Divani-lüğət it-türk” əsərində “kazmak, at haşarılanarak ve çamışlanarak ayağıyla yeri kazmak” anlamını daşıyan kaz- feil kökünə -a feil və -ğuç isim düzəldən şəkilçilərinin artırılması ilə yaranmış “kazağuç” olduğunu təsdiqləyir (118, 525). Alimə görə, bu deyim belə açıqlanmalıdır: “Yerinde durmayan, üstüne kimseyi bindirmeyen, hırçın, huysuz, gem vurulmaz, ram olmaz bir ata binmeyince (yani: üstüne çıkabilib sırtında durabilecek güce sahib olmadıkca) yol alınmaz” (118, 526). M.Tulumun etimoloji açımının doğru olduğuna qatılan O.F.Sertkaya mənalandırması ilə bağlı şərhi imkansız sayaraq: “Bu kelime olsa olsa cinsi bildiren bir kelime olan “at” kelimesinin önüne gelen bir sıfat olmalıdır” (110, 65) fikrini irəli sürməklə abidənin mətninə istinadən “kazağuça” kəlməsini “kazağuç Beləliklə, qorudşünaslıqda müxtəlif oxunuş və şərhlərin irəli sürüldüyü üzə çıxır. Fikrimizcə, bu deyimdə sürətli yazıya alınma və ya üzündən köçürülmə prosesinin nəticəsi olaraq iki xətaya yol verilmişdir ki, bunlardan açıq-aydın duyulanı sonrakı sətirdə getmiş “Ər malına qıymayınca adı çıqmaz” (D-3, 11) atalar sözünün tərkibindəki “qıymayınca” feili bağlamasının mexaniki surətdə bu sətirdə yazılmasıdır. İkinci yanlışlıq isə bütün əsər boyu re hərfinin üzərinə bir nöqtə işarəsi qoyulmaqla ze kimi oxunmasından, eləcə də qaf və ğeyn hərflərinin oxşar konfiqurasiyaya malik olmasından irəli gəlir. Vatikan nüsxəsində “qara qoça” kimi oxunan ilk sözün Drezden nüsxəsində Araşdırma göstərir ki, “qoç” sözü ilk mərhələdə “ayğır”, “buğur” sözləri kimi keyik, maral, dağ keçisi, qoyun kimi heyvanların erkəyinə verilmiş ümumi ad olmuşdur (43, 16-17). Sonradan məna daralması yolu ilə “ayğır” sözü atın, “buğur” sözü dəvənin, “qoç” sözü isə qoyunun erkəyini adlandırmağa xidmət etmişdir. “Qara eşək”, “qara buğur” birləşmələrində olduğu kimi, “qara” sözü “qara qoç” birləşməsində “güclü” anlamını ifadə edən təyinedici sözdür. Bu birləşmənin abidənin dilində “güclü erkək at” anlamında Qara qoç atları Mən qara qoç atıma binmədin il binmax gərək! (D-81, 2). Qara qoçın oynaddı, Uruz kafiriñ sağına at dəpdi. (D-133,132-133). Qara qoç ata binənlər vardı gəldi, Bədəvi atlu bir oğula, ya Rəb, noldu? (D-137, 10-11) və s. Bu və digər işlənmə məqamlarını ayrıca qeyd etməklə “qara qoç at”, qara qoç ayğır” əvəzinə “kazağuç at”, “kazağuç ayğır” ifadəsinin verilməsini irəli sürən O.F.Sertkaya mülahizəsi (110, 69-70), fikrimizcə, özünü doğrultmur. Onun bütün məqamlarda -ım, -ın, -lar qrammatik şəkilçiləri qəbul etmiş “qara qoç” birləşməsini “kazağuç Fikrimizcə, müasir naşirlər və tədqiqatçılar kimi, katib də arxaik “qazağuç” sözünün mənasını dəqiq bilmədiyi üçün işlədilməsi tələb olunan məqamlarda onu eynilə “qara qoç” birləşməsinin yazılışı kimi vermişdir. Lakin kontekstə əsasən bu sözləri fərqləndirmək olur ki, həmin məqamları nəzərə çarpdırmaq istərdik. 1. “Qazan bəg oğlı Uruz bəgiñ tutsaq olduğu boy”da Burla xatunun Qazan xana soylamalarından birində: Qaytabanda qızıl dəvə bundan keçdi. Torumları bundan bozlayıb bilə keçdi. Torumcığım aldırmışam, bozlayayınmı? Qazağucda Qazılıq at bundan keçdi. Quluncığı kişnəyüb bilə keçdi. Quluncığım aldırmışam, kişnəyəyinmi? Ağayılda ağca qoyun bundan keçdi. Quzucığı məñrişib bilə keçdi. Quzucığım aldırmışam, məñriyəyinmi? (D-139, 6-11) 2. “Qañlı qoca oğlı Qan Turalı boyu”nda Selcan xatunun Qan Turalıya soylamasında: Hey, yigidim, bəg yigidim! Qaytabanlar torumundan dönərmi olur? Qazağucda Qazılıq atlar quluncığın dəpərmi olur? Ağayılda ağca qoyun quzıcığın süsərmi olur? (D-196, 11 - 197, 1). 3. “İç Oğuza Taş Oğuz asi olub Beyrək öldügü boy”da: Qaytabanda dəvələrim bozlatmadın, Qazağuçda Qazılıq atım kişnətmədin... (D-299, 2-3). Bu məqamlarda yerlik hal şəkilçisi qəbul etmiş “qazağuç” arxaizminin eynilə “qara qoç” birləşməsi kimi bəzən Qazağuçda Qazılıq atlarım kişnətdilər. (D-293, 2-3). Qazağuçda Qazılıq atın çoq yilmişəm. (D-296, 9). Qazağuçda Qazılıq atıma binərdim. (D-297, 1-2). Araşdırma göstərir ki, “qazağuc” sözü qədim türk dilində işlədilən nadir arxaizmlərdəndir. Bu sözə, S.Tezcanın qeyd etdiyi kimi, cəmi iki mənbədə: “Kitab əl-idrak li-lisan əl-idrak” lüğətində və cağatayca “Sənglah” sözlüyündə eynilə üzərində dayandığımız sətirdə yazıldığı variantda rast gəlinir (117, 41-42). Həmçinin arxaik “kazağuç” sözü V.V.Radlov lüğətində “at” anlamında qeydə alınmışdır (152, IIc, 1h, 367). XIII əsrin ikinçi yarısı – XIV əsrin əvvəlllərində yaşamış dilçi alim Əbu Həyyanın tərtib etdiyi lüğətdə oxuyuruq: “qazdı atını – ərəbcədəndir. Atının durmasını tələb etdi”. Görünür, alim “qaz-” feilindən törəndiyini ehtimal edərək “at saxlayan” anlamını ifadə edən “kazağuç” sözünü də bu şərhə əlavə etmişdir (35, 44). S.Tezcan şərhindən məlum olur ki, Ə.Cəfəroğlu və G.Clauson kimi tanınmış dilçilər belə bu sözün həmin anlamda işlənilməsini şübhə altına almışlar (117, 41). İki əski sözlükdə və “Dədə Qorqud kitab”nda işlənilməsinə istinadən o, belə bir sözün mövcud olduğu qənaətinə gəlir və həmin dilçilərin şübhələrini yersiz sayır (117, 42). Məşhur türkoloq V.V. Radlov isə mənbə olaraq cümlə nümunələri ilə əsaslandırdığı xalq danışıq dilini deyil, cağatay kitab dilini və 1870-ci ildə Parisdə nəşr edilmiş bir kitabı götürmüşdür (152, IIc, 1h, 367). Ona görə də həmin sözün ilkin mənasının müəyyənləşdirilməsində bu yozum yetərli sayıla bilməz. M.Kaşğari lüğətində “heyvanlar üçün ağacdan düzəldilmiş ağıl” mənasında “kası” sözü işlədilmişdir (55, IIIc. 212). Türk dillərində s~z səz müvaziliyini nəzərə alaraq bu sözün Əbu Həyyan lüğətində “durdurmaq” mənasında işlənmiş “qaz-“ feilindən düzəldiyini güman edirik. Maraqlıdır ki, orta əsrlərə aid türk yazılı mənbələri əsasında hazırlanmış “Tarama sözlüyü”ndə “kazmak” feili məhz atla bağlı şərh edilir: “Kazık çakıp (atı) bağlamak” (112, IVc, 2393). Burada atı bağlamaq üçün istifadə olunan arxaik “kazık” sözü “qazıx” fonetik variantında “yerə basdırılan dirək, paya, mıxça” mənasında indi də dialektlərimizdə işlədilməkdədir (9, 289). Əgər belədirsə, “qazağuc” sözü də qaz-(//kaz-) feilinə -ağ (-aq) ad düzəldən və -uç (//-ıc) kiçiltmə və əzizləmə mənalı şəkilçilərin artırılması yolu ilə yaranmış olmalıdır. Bir qədər də dərinə getdikdə bu sözün d-z səs keçidi ilə atın nəyəsə möhkəm bağlanmasını bildirən qada- (//kada-) feilindən yarandığını irəli sürmək mümkündür (160, 180). Qaytaban və ağayıl sözlərinin etimoloji açımı da bu mülahizələrin döğruluğuna zəmanət verən faktor kimi götürülə bilər. Araşdırma göstərir ki, “dəvə sürüsü” mənasını ifadə edən qaytaban sözü 1 yaşdan 7 yaşa qədər müxtəlif cinsli dəvələrə verilən kayalık, kayalak, kaylak, kaymal sözlərinin tərkibində daşlaşmış şəkildə qalmaqda olan arxaik “qay//kay” kökü ilə (160, 197), görünür, “sürü”, “ilxı” mənasını bildirən “taban” (müasir rus dilində “tabun” formasında yaşamaqdadır) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. “Qoyun sürüsü” və “qoyunların saxlanıldığı yer” anlamını ifadə edən ağayıl sözü isə “çəpərləmək”, “hasarlamaq” mənalı arxaik “ağ-” feilinə -ağ//-ay və -ıl şəkilçilərinin artırılması yolu ilə düzəlmişdir (153, 83-84). Bu arxaizmin qədim türk yazılı abidələrində və müasir dilimizdə “mal-qara və qoyun saxlamaq üçün üstüaçıq yer” mənasında “ağıl” fonetik tərkibində daha geniş işləndiyi (10, Ic, 45; 134, 18; 154, 303) müşahidə olunur ki, abidənin mətnində də öz əksini tapmışdır: Qıyangüci, Dəmirgüci – bu iki qardaşı yanına aldı, ağılıñ qapusını bərkitdi. (D-39, 11-12). Arqasını evürüb bərk ağılıñ ardın sökən! (D-46,1-2). Dəlı Qarçarı yalıncaq eylədi, ağıla qoydı. (D-88, 3). Qeyd edilən sözlər arasındakı bu məna yaxınlığına baxmayaraq, abidənin mətnində getmiş məqamların təhlilinə əsasən demək olar ki, “ağayıl” arxaizmi məhz “qoyun sürüsü” anlamında işlənilmişdir. Beləliklə, hansı üsulla yaranmasından asılı olmayaraq, “qazağuç//kazağuç” sözünün “at saxlanılan yer” və “at ilxısı” mənalarında işlənildiyini söyləmək mümkündür. Üzərində dayanılan deyimə gəlincə, onun “Güçlü erkək ata minməyincə yol başa vurulmaz” fikrini ifadə etdiyi fikrindəyik.
O.Ş.Gökyay Vatikan nüsxəsinə istinadən “Devletlü oğul kopsa tirkeşində tiridür, devletsüz oğlu kopsa ocağınuñ kürüdür” (107, 20) şəklində bərpa etməyi lazım bilir. Həm də tərtib etdiyi “Sözlük”də “köz” fonetik variantında başlığa gətirdiyi “kür” sözünü “yanmış olğun kömür, yanmış odunlardan kalan ateş parçaları, yanar ateş, kor, ateş koru, kızıl ateş parçası” mənalarında (107, 360) açıqlayır. S.Tezcan-H.Boeschoten nəşrində də Vatikan nüsxəsinə istinad edilməklə deyim: “Devletli oğul [kopsa terkeşinde tiridür, Devletsüz oğul] kopsa ocağınuñ köri-dür” variantında (116, 30) bərpa edilir. Bu oxunuşa şərh verən S.Tezcan deyimdə açar söz rolunu oynayan “kör” sözünü “ocaq” anlamını daşıyan fars mənşəli “küra” sözü ilə əlaqələndirərək sonda özünün də tam əmin olmadığı belə bir nəticəyə gəlir: “Belki şöyle anlaşılmalı: “Hayırsız oğlu yetişse (babasının) ocağındaki ateşin altindaki destekdir”. Yani: “Hayırsız oğul bile bab ocağını sürdürmekte işe yarar” denmek istemiş olabilir” (117 , 45). S.Tezcanın diğər şərhləri ilə yanaşı, bu şərhinə də tənqidi münasibət bildirən M. Tulum “kör” sözünün farsca “küra” sözü ilə əlaqələndirilməsini zəif sayaraq, onu ərəb mənşəli “çamurdan yapılmış dəmirçi ocağı” anlamını verən “kür” sözü əsasında izah edir və mətni prinsipcə Tezcan yozumundan ciddi şəkildə fərqlənməyən variantda yozur: “Bir babanın oğlu hayırsız çıksa bile, ocakdaki ateşli kül üzerine oturulan ve çatılıp yerleştirilen odunların kolayca tutuşup yanmasını, böylece de ocağın sönmemesini sağlayan kör gibi, hiç degilse baba ocağının sönmesini önler, yani soyunun davamını sağlar” (118, 529). O.F.Sertkaya da göstərilən naşirlər kimi Vatikan nüsxəsinə istinadən Drezden nüsxəsində yarımçıq yazıya alınmış bu atalar sözünü: “Devletli oğul Devlet-süz oğul> kopsa, ocağınuñ köri-dür” şəklində tamamlamağı gərəkli bilir (110, 33-35, 83). Nəzm formasında verilmiş bu misraları tamamlayan “tirkeşinde tiridür”, “ocağınuñ köridür” ifadələri üzərində ətraflı təhlil aparan müəllif fikirlərini maddə-maddə qruplaşdıraraq önəmli nəticələrə gəlir. “Oxluq, ox qabı” anlamını verən “tirkeş” sözünün Vatikan nüsxəsində -e- hərəkəsi ilə “terkes” variantına etiraz edərək, onun “ox” mənası bidirən “tir” sözündən törəndiyiyni irəli sürür. Bizcə, dilçi alim bu mülahizəsində tamamilə haqlıdır və O.Ş.Gökyayın da oxunuşunda (107, 20) əksini tapmışdır. Bundan sonra diqqətini “ocağınuñ köridür” deyimi üzərinə yönəldən araşdırıcı onun müasir anlamda qavranılmasına qarşı çıxaraq yazır:
“Buradaki ocak kelimesinin metaforik olarak “ev, hane” anlamında kullanıldığı gözden uzak tutulmamalıdır. Ancak tamamlanan ilk satırın kafiyesine göre kelimenin közi yerine tiri kelimesine kafiye olarak köri~göri şeklinde düzeltilmesi gerekir” (110, 83).
Müəllif deyimi “ocağınuñ göridür” şəklində oxuyub “ocağının məzarıdır”, yəni evinin sonudur, ocağının sonudur, soyunun sonudur” variantında şərh edən T.Tekinin, “Derleme sözlügü”nə əsasən “gör” sözünü “ocakta yakılan büyük kütüklerin yanmasını kolaylaştırmak için altına konulan destek, büyük ocaklarda kullanılan bir çeşit sacayağı” açıqlayan S.Tezcanın, eləcə də farsca “kür” kəlməsindən götürülərək Türkiyə türkcəsində “kor” mənasında geniş yayılmış “kör” sifəti ilə əlaqələndirən M. Tulumun fikirlərini oxucuya çatdırır. Bundan əlavə, M.Tulumun başqa bir mülahizəsini qabardaraq yazır: “Yine Mertol Tulum kör kelimesi ile ilgili olarak körlük, körlügüne, kör dikmek, körelmek, körelemek, köreltmek, körezimek, körez yanmak şekillerini de verir ve verdigi bütün örneklere dayanarak metni “Oğul hayırlı çıkarsa, babasının sadağındaki ok gibidir. (Oğul) hayırsız çıkarsa, soyu için de hayırsızdır, güvenilmez, yaramaz aileyi çöküntüye uğratır” şeklinde anlamlandırır” (110, 85). Görünür, bu yozumla razılaşan tədqiqatçı mətni daha dəqiq şəkildə vermək üçün qrammatik uyuşmazlıq kimi dəyərləndirdiyi “ocağınuñ köridir” ibarəsini “tirkeşində tiridür” ibarəsinin formasına uyğun olaraq “ocağında köridir” şəklində və yaxud əksinə bərpa etməyi məqsədəuyğun bilir (110, 85).
Fikrimizcə, katibin formalaşmış yazı manerasına uyğun qaydada bəzən Yarımasun, yarçımasun, səniñ oğluñ kür qopdı, ərcəl qopdı (D-19, 3).
Səniñ oğluñ kür qopı, ərcəl qopdı (D-20, 5-6). Aydır: “Bəglər, “Ərcəl” sözü ilə sinonimlik təşkil edən “kür” arxaizmi göstərilən məqamda nöqtəli yazıldığı üçün qorqudşünasların diqqətindən kənarda qalmışdır. İlkin işlənmə məqamını nəzərdən qaçırsa da, M.Ergin bu arxaizmi “idraksız, inatçı, inadına kötü iş yapan, aksi, yaramaz, kötü, huysuz, kötü huylu, kötü tabiatlı” mənalarında izah etmişdir. (101, IIc, 208). O.Ş.Gökyay da digər işlənmə məqamlarına istinadən “kür” sözünü “yontulmamış, terbiyesiz, nankor” və s. məna çalarlarında, həmin əsasda yaranmış “kür qopmaq” frazeoloji birləşməsini isə “hayırsız çıkmak, nankor çıkmak, yaramaz çıkmak” anlamlarında açıqlamışdır (107, 364). Doğrudur, M.Kaşğari lüğətində “kür” sözü “cəsur, igid” anlamında müsbət məna çalarında (109, Ic, 324, 325) qeydə alınmışdırsa da, abidənin dilində onun “uğursuz” mənasında işlənən arxaik “ərcəl” (35, 15) sözü ilə sinonimlik təşkil etməsi M.Ergin və O.Ş.Gökyay açıqlamalarının doğru olduğunu üzə çıxarır. Fikrimizcə, üzərində dayandığımız məqamda da “kür” sözü eyni mənanı ifadə etmişdir. Digər tərəfdən, buradakı “ocaq” sözü həqiqi mənada deyil, məcazi mənada işlədilərək “ev, ailə” mənasını ifadə etmişdir. Bu məna müqəddimənin qadınları xarakterizə edən hissəsində də açıq ifadə olunmuşdur: Ocağıña buncılayın övrət gəlsün (D-7, 10-1).
Ocağıña buncılayın övrət gəlməsün (D-8, 5). Ocağıña bunuñ kibi övrət gəlməsün (D-9, 3).
Ocağuñuza buncılayın övrət gəlməsün (D-9, 12). Deməli, “ocağınıñ küri” birləşməsi “evinin, ailənin yaramazı, uğursuzu” mənasını daşıyır. Beləliklə, Vatikan nüsxəsinə əsasən “Dövlətli oğul Nəhayət, göstərilən deyimdən sonra: “Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə faidə, başda dövlət olmasa. Dövlətsiz şərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi” (D-4, 1-3) mətn parçasındakı “dövlətli” və “dövlətsiz” (düşüncəli və düşüncəsiz) anlamlarının qarşılaşdırılması belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Vatikan nüsxə katibi daha diqqətli olmuş və Qorqud kəlamını əslinə uyğun köçürmüşdür. Araşdırmalar göstərir ki, ərəb mənşəli “dövlət” sözündən abidənin dilində 16 dəfə istifadə edilmiş və bu məqamlardan heç birində müasir anlamda işlədilməmişdir. Faktları nəzərdən keçirək: 3) Oğul dəxi neyləsün, baba ölüb mal qalmasa, baba malından nə faidə, başda dövlət olmasa. (D-4, 1-2). 4) Dövlətsiz şərrindən Allah saqlasun, xanım, sizi! (D-4, 2-3).
5) Ata adın yorıdanda dövlətlü oğul yeg! (D-4, 10-11). 6) Sağlığla sağıncın – dövlətiñ Haq artursın! (D-35, 1).
7) Bir gün Ulaş oğlı, Tulu quşuñ yavrısı, bezə, miskin umudı, Amit soyunıñ aslanı, Qaraçuğıñ qaplanı, Qoñur atıñ iyəsi, xan Uruzuñ ağası, Bayındır xanıñ güyəgüsi, Qalın Oğuzuñ dövləti, qalmış yigit arxası Salur Qazan yerindən turmışdı. (D-35,11 – 36, 2). 8) Məgər, xanım, ol gecə Qalın Oğuzıñ dövləti, Bayındır xanıñ güyəgüsi Ulaş oğlı Salur Qazan qara qayğılu vaqiə gördi, sərmərdi, urı turdı ... (D-42, 9-11).
9) Qara Günə aydır: “Qara bulut dedigiñ səniñ dövlətiñdir ...” (D-43, 7-8). 10) Bir gün qızıñ qardaşı Dəli Qarçar Bayındır xanıñ divanına gəldi, dizin çökdi, aydır: “Dövlətlü xanıñ ömri uzun olsun! ...” (D-92,12 – 43, 2).
11) Qutlu olsun dövlətiñüz! – dedi. (110,12-13). 12) Qazan aydır: “Dəli ozan, dövlətiñ dəpdi ...” (D-111, 4).
13) Dövlətlü xan, mədəd! (D-205, 4). 14) Daim gəldügində tursa, dövlət yaxşı. (D-208, 6).
15) “Toğlıcıqlar, dövlətim saqar qoç, gəl keç!” – dedi. (D-227, 9). O.Ş.Gökyay nəşrində “devlət” kimi transkripsiya edilən bu söz “baxt, ikbal, uğur, hayır, saadet”, ondan törəmiş “devlətlü” sözü isə “bahtlı, hayırlı, yüce, ulu” anlamlarında şərh edilmişdir (107, 269). M.Ergin sözlüyündə isə “varlık, zengimlik, devlet, ikbal” mənalarında açıqlanmışdır (101, IIc, 84).
Müqayisəli təhlilə cəlb edildikdə yalnız sonuncu işlənmə məqamında “dövlət” sözünü dilimizə fars dilindən “var-dövlət” anlamında keçmiş mənada düşünmək mümkündür. Digər məqamlarda onun müasir dilimizdəki “hakimiyyət” məna çaları ilə heç bir əlaqəsi duyulmur. Buna baxmayaraq, F.Zeynalov-S.Əlizadə çevirməsində 6, 11, 13 və 14-cü işlənmə məqamlarında müasir anlamda (60, 130, 138, 162, 193, 194), 7 və 8-ci işlənmə məqamlarında isə kontekstdən çıxış edilərək “dayaq” (“Qalın Oğuzun dayağı”) (60, 140, 142) anlamlarında verilmişdir. Digər məqamlarda tarixi gerçəkliyi gözləyən naşirlər “dövlət” və bu əsasda yaranmış “dövlətli” və “dövlətsiz” sözlərini kəsb etdiklər ilkin mənalarda, yəni 1, 2, 3, 4 və 5-ci məqamlarda müvafiq olaraq “ağıl”, “ağıllı” və “ağılsız” (60, 129, 130), 9 və 12-ci məqamlarda isə əslinə uyğun “tale”, “bəxt” mənalarında (60, 142, 162) açıqlamışlar. Müşahidələrimiz göstərir ki, orta əsr yazılı mənbələrin dilində “bəxt, tale, uğur” mənalarında işlənmiş “dövlət//devlət” sözü “Kitab”ın dilinə eyni mənaları ifadə edən daha qədim türk mənşəli “saqınc//sağınc” sözünü əvəz etməklə düşmüşdür. Bunu 6-cı məqamda “sağınc” və “dövlət” sözlərinin müvazi işlənməsi də sübut edir. Ehtimal edirik ki, abidənin bizə gəlib çatmamış ilkin nüsxələrində göstərilən müvafiq məqamlarda “saqınc” sözü işlənmiş, yalnız boyları çağdaş dinləyicisinə çatdırmaq istəyən ozanın, yaxud oxucusunun anlam səviyyəsini nəzərə alan katiblərin mətnə müdaxiləsi nəticəsində XIV-XVI əsrlərdə fəallıq qazanan eyni mənalı “dövlət” sözü ilə əvəzlənmişdir. Faktlar göstərir ki, qədim türk yazılı abidələrini dilində “ağıl, düşüncə” mənasında işlənmiş “sakınc” sözünə (85, 300) hətta XIII əsr şairi Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” poemasında geniş rast gəlinir. Məsələn:
Bu duşumnın təvilini qılu vergil, Aqibəti nə bulaşsın, bilü vergil,
Bu duşuma görklü təvil olu vergil, Bu duş içrə saqınc sayqıl imdi. (66, 20).
Dəgi içrə, saqınc içrə heyran qılma. Eya qardaş, sən bizləri düşman qılma,
Nə təvil ki, qıldı, raznın ayğıl imdı. (66, 23). Qüssə birlə qızığudan bağrı yandı. Kəndusi bir duşı gördi, anı andı,
Yusifinə hərgiz dəstur verməz imdi. (66, 24). Yusif aydır: – Uluğlarım, bənsə güldüm,
Övdə ikən mən bir saqınc qiyas qıldım. Mundan-ondan nöhə zarı telim qıldım?
Qul tədbiri hərgiz rəva olmaz imdi. (66, 30) və s. “Kitab”ın girişində “Sağış günündə ayna görkli” (D-6, 9-10) deyimində işlənmiş “sağış” (fikir, düşüncə, zikr) sözü ilə eyni kökdən – arxaik “sağ(maq)“ (düşünmək, fikirləşmək) feilindən -ın feil düzəldən və -c ad düzəldən şəkilçısının əlavəsi ilə yaranmış “sağınc//saqınc” sözü, görünür, sonrakı dövrlərdə, xüsusən XIV-XVI əsrlərdə alınma mənşəli “dövlət” sözünün təsiri ilə tamamilə işləklikdən düşmüşdür. Bunu nəzərə alan nüsxə katibləri “ağıl, bəxt, tale, uğur” mənalı “dövlət” sözünə üstünlük vermişlər. XVI əsrin söz ustalarında sayılan Fədainin əsərində bunu əyani şəkildə görmək mümkündür:
Bu gün çün döndü dövlət, bəxtü iqbal, Mənim əhvalıma bu qüssə timsal. (39, 42).
Var idi çun onun başında dövlət, Ona həm yar idi bəxti səadət. (39, 54).
Sənə xəlqani aləm bəndə olsun. (38, 64). Nə hasil, olmasa dövlət əgər yar. (39, 112) və s. Folklor nümunələrində və xalq danışıq dilində bu gün də yaşamaqda olan “dövlət quşu” birləşməsində “dövlət” sözünün məhz “bəxt, uğur” anlamını ifadə etdiyi məlum olur. Beləliklə, göstərilən məqamlarda, o cümlədən “Dövlətiñiz payəndə olsun, xanım, hey!” alqışında bu sözün “bəxt, tale, uğur, düşüncə” məna çalarlarında işləndiyi açıq-aydın duyulur.
Geñəz yerlər çəmənlərin qulan bilür. Qədim türk təfəkkürünün yüzilliklərin həyat təcrübəsindən qaynaqlanıb hikmətli deyimlər şəklində ifadə olunan soylamalar abidənin bədii keyfiyyətini artıran xüsusiyyətlərdəndir. Dərin və həssas müşahidəyə əsaslanan bu soylamalar poetik vüsəti, söz əlvanlığı, məntiqi tamlığı ilə ruhu və düşüncəni heyrətləndirəcək səviyyidə ifadə olunmuşdur ki, müqəddimədə getmiş belə nəzm parçalarından biri də bu misralarla başlayır. Araşdırma göstərir ki, hər iki misranın əvvəlində işlənmiş sözlərin oxunuş və açımı qorqudşünaslıqda mübahisə yaradan məqamlardandır.
Abidənin mətnində Həqiqətən də, burada bir yanlışlıq hiss olunur. Fikrimizcə, bu abidənin orfoqrafiyası ilə bağlı digər amillə əlaqədardır. Məlumdur ki, ilk deyim qədim türk atalar sözünün böyük bir qismini özündə əks etdirən “Oğuznamə”də “Ulu-ulu tağları keyiklər bilür” (72, 31) və “İssiz yerləri keyiklər bilür” (72, 30) variantlarında qeydə alınmışdır. Elə isə bu deyimlər nəyi ümumiləşdirir? “Keyik” arxaizmi tarixən ceyran, cüyür, sığın, hətta dağ keçisi kimi cütdırnaqlı çöl heyvanlarını adlandırmağa xidmət etmişdir (55, IVc, 271). Daima hərəkətdə olması və sürətli qaçışı ilə fərqlənən bu heyvanlar yem axtarmaq məqsədilə yaşadıqları arealın bütün otlaqlarını, o cümlədən “ulu-ulu dağları”, “issiz (sahibsiz) yerləri” yaxşı bilir, yaxşı tanıyırlar. Əslində həm “Kitab”da, həm də “Oğuznamə”də müxtəlif variantlarda verilmiş atalar sözündə keyiklər məhz bu əlamətə görə səciyyələndirilir. Ş.Cəmşidovun “gündögən”, O.F.Sertkayanın “gündegən” variantda oxunuşları maraqlı olsa da, eyni anlayışı ifadə edən “güney” sözünün müqabilində olduqca müasir səslənir. Sözün “gendə gen” söz birləşməsi şəklidə oxunuşu isə bir neçə baxımdan inandırıcı görünür. Öncə belə bir faktı nəzərə çarpdırmaq istərdik ki, bu məsəl Yazıçıoğlu Əlinin “Tarixi-ali Səlcuq” əsərində “Geñ yerlər otlağın keyik bilür” (107, 1322) şəklində yazıya alınmışdır. Deməli, “yer” sözünün “geñ” (geniş) sözü ilə təyinlənməsi daha qədim köklərə bağlıdır. Ziddiyyət doğuran məqam ondadır ki, işləkliyini indiyə qədər itirməyən bu söz “Kitab”ın dilində bütün işlənmə məqamlarında Yanım ala baqduğımda qonşuma “Qoñşı Qulanla sığın-keyikə qoñşı Eləcə də M.Erginin qeyd etdiyi kimi, “Kitab”da 50 dəfə n ilə yazılan “qalın” sözü bir dəfə ñ ilə “qalıñ” variantında yazılmışdır. Bundan əlavə, həssas dilçinin qeyd etdiyi kimi, əslində əski türkcədə ñ ilə yazılan bəzi kəlimələr “Dədə Qorqud”da n ilə keçməkdədir (101, IIc, 424). Deməli, üzərində dayandığımız “gen” sözünün də ikili variantda yazılışı abidənin dili üçün qeyri-adi görünməməlidir. “Gendə gen” birləşməsinə gəlincə, bu model də eposun qrammatik quruluşuna tam uyğun dil hadisəsidir. Belə ki, sifətin çoxaltma dərəcəsini bildirmək üçün “Kitab”da bir neçə vasitədən, o cümlədən sintaktik üsullardan geniş istifadə olunmuşdur. Sifətlərin təkrarı ilə ifadə olunan üsul daha səciyyəvi sayılsa da, asılı tərəfin hal şəkilçisi qəbul edərək dərəcə ifadə etməsi hadisəsi də qarşıya çıxan faktlardandır. Məsələn: “yucalardan yuca” birləşməsi çoxaltma dərəcəsi bildirmək üçün abidənin mətnində 4 dəfə işlənmişdir (D-161, 5-6; D-18, 9; D-209. 13; D-251, 5). “Gendə gen” birləşməsində birinci tərəf də yerlik halı ilə işlənsə də, əslində abidənin dili üçün daha xarakterik görünən çıxışlıq hal funksiyasını yerinə yetirmişdir. Məsələn:
...oğlanı iki talusınıñ arasında urub çaqdı, yakdı (D-22, 13 – 23, 1). Gətirilən dəlillər “gendə gen” birləşməsini “gendən gen” şəklində anlamağa imkan yaradır ki, bu da haqqında bəhs olunan ilk misranı “Daha ğeniş yerin otlaqların keyik bilir” mənasında qavramağa əsas verir. Bu yozum sonrakı misranın başlanğıcında işlənmiş “geñəz” arxaik sözünün məna açımı ilə tam səsləşir və hər iki deyimin məntiqi cəhətdən bir-biri ilə bağlılığını şərtləndirir. Təhlil göstərir ki, O.Ş.Gökyay nəşrində “gögez”kimi oxunub (107, 21) müxtəlif mənbələrə əsasən “kolay, rahat; gövez, yeşil, taze, gögermiş, yeşermiş” və s. mənalarında açıqlanan bu arxaizm (107, 21, 298) M.Ergin nəşrində də eyni şəkildə oxunsa da, yalnız “yeşermiş, yeşillenmiş” mənasında izah olunmuşdur (101, Ic, 76; IIc, 122).
H.Araslının “gənəz” (59 Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
şəklində yazılaraq “qazağuça” kimi oxunmasını (-a yönlük hal şəkilçisidir) həm də abidəni yazıya alan və yaxud üzünü köçürən şəxsin “qara qoç” və “qazağuc” sözlərini semantik baxımdan fərqləndirə bilməməsi ilə izah etmək mümkündür.
şəklində dəfələrlə işləndiyi müşahidə olunur. Məsələn:
, bəzən isə 
şəklində yazılmasına 
- “re” üzərinə yersiz görünən nöqtə qoyması və ya 
- “ze” hərfinin nöqtəsiz yazması faktına əsasən, “kür” sözünü “göz” sözünə çevirməsi anlaşılandır. Eyni zamanda “küridir” sözünün Vatikan nüsxəsinə əsasən bərpa edilən “tirkeşində tiridir” ifadəsi ilə həmqafiyə təşkil etməsi də bu variantın doğruluğuna şübhə yeri qoymur. Lakin “kür” sözünü göstərilən sözlərə 
kimi yazılışına əsasən “Qazlıq” variantında da oxunuşu mümkündür. Lakin yetişdiyi Qazılıq dağına əsasən adlandırıldığını nəzərə alaraq, bu transkripsiya variantına üstünlük verdik.
şəklində yazılan ilk sözü O.Ş.Gökyay və M.Ergin “gitdükde” (101, Ic, 75; 107, 21), H.Araslı, F.Zeynalov və S.Əlizadə “getdikdə” (59, 15; 60, 32), S.Tezcan və H.Boeschoten isə “gėtdükde” (116, 31) fonetik varıantlarında oxumaqla “git-//get-” feilinin -dükde//-dikdə şəkilçisi qəbul etmiş feili bağlama forması saymışlar. S.Tezcan oxunuş variantlarına verdiyi şərhdə getdikde sözünün mətnə uyuşmadığına əsaslanaraq onu Azərbaycan ədəbi dilində “dağ yamacı”, “dağın beli, aşırım”, dialektlərində isə “hündür dağarxası yol, dağlar arasındakı yüksək keçit” mənalarında işlənən gedik sözünün yanlış yazılışı kimi izah etmişdir (117, 47-48). S.Tezcan yozumu M.Tulum 
şəklində yazılmışdır (D-83, 10; D-129, 6; D-132,1; D-159, 2, 8; D-179,7; D-209, 5; D-229, 13; D-266, 3, 6) və bu da başlıca maneə kimi qarşıya çıxır. Lakin elə abidənin orfoqrafiyasında özünü göstərən paralellik bu sözün sağır nun hərfi ilə yanaşı, nun hərfi ilə yazılışını ehtimal etməyə imkan yaradır. Məsələn, “qonşu” sözü 2 dəfə “nun” və 2 dəfə də sağır nun səsini ifadə edən “kaf” hərfi ilə yazılmışdır:
çağırar ki ... (D-8, 11).
eyü baqdım (D-138, 2-3).
haqqı – Tañrı haqqı” deyü söylər (D-9, 1-2).
yurdum (D-44, 6).