Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Bəhmənyarın adını daşıyan Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu

və ictimai-siyasi görüşləri F.Köçərlinin çoxsaylı fundamental monoqrafik əsər və elmi 

məqalələrində öz əksini tapıb. Eyni zamanda müəllif Azərbaycan demokratik fəlsəfəsi ilə 

əlaqədar bu cərəyana marksizm-leninizmin təsirini və marksizm fəlsəfəsinin müxtəlif 

problemlərini də  tədqiq edərək, dövrün ideoloji inkişafı haqqında nisbətən dolğun və tam 

təsəvvür yaratmağa çalışıb.  Şöbədə ilk Azərbaycan tarixi oçerkləri və ilk çoxcildlik 

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin hazırlanmasının təşkilində, yazılma və redaktəsində F.Köçərli 

və onunla bərabər Z.Göyüşovun böyük rolu olub. 

Z.Göyüşovun Azərbaycan fəlsəfə tarixi oçerklərinin 1-ci və 2-ci çildlərinin hazırlanması və 

redaktəsində  iştirakı, ilk mənbələrin çapı, Zərdabinin dünyakgörüşünə, etika 

kateqoriyalarına və Azərbaycanda etik fikrin tarixinə  həsr edilmiş çoxsaylı fundamental 

əsərləri, Azərbaycan fəlsəfə tarixinin müxtəlif dövr və problemlərini  əks etdirən və Sovet 

Azərbaycanının fəlsəfi fikrinə aid monoqrafiyası  və elmi məqalələri Azərbaycan fəlsəfə 

tariximizin yazılması üçün zəmin yaradırdı. 

Azərbaycanda etik fikrin tarixinin yaradıcısı kimi Z.Göyüşov məhz fəlsəfə tarixi şöbəsində 

püxtələşdi; onun bu şöbədə başladığı  və  fəlsəfə tarixi çərçivəsində apardığı  tədqiqatlar 

gələcəkdə etik fikir tarixi monoqrafiyasının yaranmasına və  Fəlsəfə  və Hüquq İnstitutu 

nəzdində özünün rəhbərliyi altında müstəqil etika şöbəsinin açılmasına səbəb oldu. 

Şö"bədə  fəaliyyət göstərmiş, fəlsəfə tarixi və estetika tarixi istiqamətlərində  tədqiqat 

aparmış f.e.d. Şükufə Mirzəyevanın  əsas maraq sahəsi Azərbaycan estetik fikir tarixi ilə 

bağlı olub və o, müəyyən dövr şöbədə  işlədikdən sonra müstəqil estetika şöbəsinə 

rəhbərlik edib. Şükufə Mirzəyevanın Nizami, Sadiq bəy Əfşar, Mirzə Fətəli Axundov və b. 

Azərbaycan mutəfəkkirlərinin irsinə  həsr etdiyi əsərləri fəlsəfə tarixində özünəməxsus yer 

tutur. 

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin ən qədim dövrü və orta əsrlər fəlsəfəsi şöbədə aparıcı elmi işçi 

f.e.n. Solmaz Rzaquluzadənin tədqiqatlarında  əksini tapıb. S.Rzaquluzadənin çoxcildli 

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin 1-ci və 2-ci cildlərinin paraqraflarını təşkil edən VII əsrə qədər 

Azərbaycan fəlsəfəsi, Xaqani, Məhsəti, Zəncani, Baba Kuhi Bakuvi, Eynəlqüzat, 

Şihabəddin Söhrəverdi, Məhəmməd Təbrizi,  Şəms Təbrizi, Nəsirəddin Tusinin fəlsəfəsi 

haqqında tədqiqat  əsərləri nəşriyyatdadır. S.Rzaquluzadə müxtəlif illərdə çap olunmuş 

Xaqani, Baba Kuhi dünyagörüşü, Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə panteizm tarixinə  həsr 

edilmiş monoqrafiyalar və çoxsaylı elmi məqalələr müəllifidir. Azərbaycan fəlsəfə tarixi 

elmində hazırda S.Rzaquluzadə Abbasqulu ağa Bakıxanovun dünyagörüşünün tədqiqi ilə 

maşğuldur. 

Şöbədə  əməkdaş olmuş f.e.d. Zakir Məmmədov  əsasən orta əsr Azərbaycan fəlsəfə  və 

məntiq tarixinə dair tədqiqat aparıb. Tədqiqatın nəticələri Z.Məmmədovun Bəhmənyarın 

fəlsəfi görüşləri, XI-XIII və  Qədim dövrdən XVIII əsrə  qədər Azərbaycan fəlsəfə tarixinə 

həsr edilmiş monoqrafiya, kitabca və  məqalələrində  əksini tapıb. Z.Məmmədov 

Bəhmənyar, Siracəddin Urməvi,  Şihabəddin Söhrəverdi Xünəci, Eynəlqüzat, Rəcəbli 

Təbrizi və b. Azərbaycan filosofları irsinin tədqiqi ilə  məşğul olub. Hazırda Z.Məmmədov 

Şərq fəlsəfəsi tarixi və dinşünaslıq şöbəsinə rəhbərlik edir. 

Orta  əsr fəlsəfə  və  mədəniyyətinə dair tədqiqatla  şöbənin müdiri, f.e.d. Z.Quluzadə  də 

məşğul olur. Z.Quluzadənin monoqrafiya və  məqalələri  Şərq və  Qərb fəlsəfə  və 

mədəniyyət tarixinin konseptual və mübahisəli məsələləri, hürufilik fəlsəfəsi və onun 

Azərbaycanda nümayəndələri, Qasimi Ənvarın dünyagörüşü, XIII-XVI əsərlərdə  Şərq 

fəlsəfəsinin əsas inkişaf qanunauyğunluqları və Qərb-Şərq problemi; Şərq mədəniyyətinin 

nəzəri problemləri və nizamişünaslıq, VII-XVI əsr Azərbaycan fəlsəfə tarixi mövzularının 

araşdırılmasına həsr olunub. Son illər Z.Quluzadə  mədəniyyət tarixinin konseptual 

problemləri və "Füzulişünaslıq" monoqrafiyası üzərində  işləməklə yanaşı, çoxcildli 

Azərbaycan fəlsəfə tarixinin I və II cildləri üzərində məsul redaktor kimi çalışıb. 

---

Şöbənin elmi işçisi f.e.n.mərhum  Ş.İsmayılov  əsasən XIII-XIV əsrlər Azərbaycan fəlsəfi 

fikrinin tədqiqi ilə  məşğul olub. Ş.İsmayılov Mahmud Şəbustərinin "Gülşəni-raz" 

poemasının rus dilinə tərcüməçisi və Şəms Məqribi irsini tədqiq edən ilk alimlərdən idi. 

Müxtəlif dövrlərdə  şöbədə  əməkdaşlıq etmiş  və orta əsr fəlsəfəsi ilə  məşğul olmuş f.e.n. 

Şeyxzair Hacıyev  Şihabəddin Söhrəverdinin fəlsəfi görüşlərini, f.e.d.,prof. Camal 

Mustafayev Nizaminin fəlsəfi və etik görüşlərini və mütəfəkkir-şairin fəlsəfi görüşlərinin 

müasirliklə  əlaqəsini, f.e.n. mərhum Rəşid Məmmədov Füzulinin etik görüşlərini, Alim 

Xasayev  Əbdürəhman Talıbovun ictimai-siyasi görüşlərini, Yusif Quliyev XX əsrin 

əvvəlində Azərbaycanda demokratik fikir, f.e.n.mərhum Fərman Eyvazov Nəsirəddin 

Tusinin fəlsəfi və etik görüşlərini, f.e.n. Münəvvər Abdullayeva Əvhədinin dünyagörüşünü, 

f.e.n. Zakir Qasımov Xətib Təbrizinin dünyagörüşünü, f.e.n. Arif Bəşirov Qərbi Avropa 

ədəbiyyatında sufizm fəlsəfəsinin işıqlanmasını, f.e.n. İsmayıl Ağayev İsmaililik fəlsəfəsini, 

f.e.n. Ülviyyə  Ağabəyova Yusif Qarabağı dünyagörüşünü tədqiq edib bu barədə kitab, 

kitabça və məqalələr çap etdiriblər. 

XVII əsrdən XIX əsrin I rübünə qədər Azərbaycan fəlsəfə tarixi əsasən f.e.d.prof. mərhum 

Əhməd  Əminzadənin  əsərlərində  və xüsusən bu dövrə  həsr edilmiş monoqrafik 

tədqiqatında  əks edilib. Müəllif Azərbaycan fəlsəfə tarixi elmində ilk dəfə Yusif Qarabaği, 

Saib Təbrizi, Zeynalabdin Şirvani və  tədqiq etdiyi zaman dairəsində onlarla fəlsəfi, elm 

aləminə az məlum olan mütəfəkkirlər haqqında elmi məlumat verib və tədqiqat aparıb. 

XIX əsr Azərbaycan fəlsəfə tarixini şöbədə əməkdaşlıq etmiş fəlsəfə elmləri doktoru, prof. 

mərhum  Ənvər  Əhmədov tədqiq edib. Ə.Əhmədov,  əsasən, maarifçilik fəlsəfəsi və 

Abbasqulu ağa Bakıxanovun dünyagörüşü problemləri ilə  məşğul olub. Eyni zamanda o, 

Azərbaycanda marksist fəlsəfənin yayılması, orta əsr  ərəbdilli fəlsəfənin konseptual 

məsələləri və s. problemlərə dair əsərlər yazıb. 

XIX  əsr fəlsəfə tarixində M.F.Axundovun irsi və yerini öyrənən çoxsaylı  tədqiqatlar 

mövcuddur. 

XIX  əsrdə Azərbaycan fəlsəfə tarixini tədqiq edən  şöbə  əməkdaşları  sırasında filologiya 

e.n. mərhum Əli Əjdər Səyidzadənin əsərləri də müəyyən yer tutur. Müəllifin Mirzə Şəfi və 

ya Bodenştedt haqqında monoqrafik tədqiqatı, fəlsəfə tarixini təmsil edən Zülfüqar Şirvani, 

Nəsimi, Füzuli və b. məlum mütəfəkkirlərə aid məqalələri vardır. 

XIX-XX  əsr Azərbaycan fəlsəfə tarixi f.e.d., prof. əməkdar elm xadimi mərhum Midhət 

Ağamirovun  əsərlərində  tədqiq edilib. Müəllif Azərbaycanda marksist fəlsəfəsinə  həsr 

edilmiş monoqrafik əsərlərilə yanaşı, Azərbayçan romantizmi cərəyanı  və onun görkəmli 

nümayəndələri Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiqin irsi 

haqqında monoqrafiyalar yazmışdır. Eyni zamanda M.Ağamirov M.Ə.Sabir irsinin fəlsəfi: 

aspektdə ilə tədqiqatçılarından olub.  

Şöbə  əməkdaşı olmuş f.e.d.prof. Nurqələm Mikayılov Azərbaycanda marksist fəlsəfəsinin 

yayılması  məsələsini tədqiq etmişdir.  Şöbədə  əməkdaşlıq etmiş f.e.d. Qeysər Xəlilovun 

monoqrafiya və elmi məqalələrində geniş  səpkidə Azərbaycanda humanizm problemləri, 

xüsusən Azərbaycan «maarifçilik və inqilabi demokratizm cərəyanlarında fəlsəfi humanizm 

ideyaları və Azərbaycan Renessansı əksini tapıb. 

Şöbədə  əməkdaşlıq etmiş  mərhum Hüseynağa Həsənov kitablarında XIX-XX əsr 

Azərbaycan ideoloji və  fəlsəfi fikrinin rəngarəng və  təzadlı istiqamətlərini  əks etdəyə nail 

olmuşdur. Müəllif XIX-XX əsr mətbuatının tədqiqi əsasında dövrün fəlsəfi ideoloji həyatında 

Qərb və  Şərq təsirlərini, Azərbayçanda maxizm, pozitivizm, pan-islamizm və s. fikir 

cərəyanlarının mahiyyətini açıqlayıb. 

Şöbənin  əməkdaşı f.e.n. Müstəqil Ağayev XIX-XX əsr fəlsəfi fikrində milli məsələ, sosial 

azadlıq və bərabərlik problemi, Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə irsini və hazırda 

Hüseyn Cavid dünyagörüşünü tədqiq edir. Deyilən problemlər üzrə monoqrafik əsərlər və 

---