33
1
Torpaq bizim sərvətimizdir
Torpaq
Giriş
Yer səthinin ən üst qatı torpaq adlanır. Bizim planetdə torpaq həyatımızın həm təməli, həm də
yekunudur. Külli miqdarda orqanizmin sakin olduğu üçün o, canlı sistem hesab edilir. Bundan
başqa torpaq daim inkişaf prosesindədir: formalaşma və dağılma, məsələn, eroziya. Torpaq bizim
planetin bütün yerüstü ekosisteminin vacib tərkib hissəsidir. O, banisi görkəmli rus alimi Vasili
Vasilyeviç Dokuçayev hesab olunan torpaqşünaslıq elminin tədqiqat obyektidir.
Torpaq bizim sərvətimizdir
Müəlliflər: Jerzy Sadowski, Malgorzata Podkanska, Fikrəd Cəfərov, Akif Vəliyev
Əsas fikir
Torpaq Yer kürəsində həyatın bünövrəsidir
Müddət
2-3 məşğələ
Êlin fəsli
Êstənilən
Yer
Məktəb (tədris kabineti, laboratoriya)
Tədris vasitələri
Silindrşəkilli 4 şüşə qab, kiçik deşikli iki ələk və ya cuna parçası,
saniyəölçən, torpaq nümunələri, boyaq maddələri, videokasetlər
Tədris fənləri
Biologiya, coğrafiya, ekologiya, davamlı inkişaf
Məqsəd
Təbiətdə torpağın rolunun və onun müxtəlif funksiyalarına dair biliklərin
şagirdlər tərəfindən dərk edilməsi
Metodlar
Mülahizələr, təcrübələr, zehni mükalimələr (baş işlətmə), diskussiyalar,
əsərlərin yazılması
34
1
Torpaq bizim sərvətimizdir
Torpaq
Torpaq aşağıdakı əsas altı funksiyanı yerinə yetirir:
•
Biokütlə istehsalçısı kimi, yəni bütün yerüstü ərzaq
silsiləsinin əsasıdır. Məhv olmuş orqanizmlərin
çürümə prosesi də torpaqda baş verir;
•
Yeraltı suların təmizlənməsinə xidmət edən təbii
süzgəc və stabilləşdirici buffer rolu oynayır;
•
Torpaqda və ya onun səthində yaşayan və çoxalıb
artan külli miqdarda mikroorqanizm, göbələk, bitki
və heyvanların məskunlaşdığı yerdir;
•
Torpağın ana süxurları bina və tikililərin, nəqliyyat və
digər infrastrukturların fiziki özülüdür;
•
Xammalın və enerjinin yenidən (təkrar) yaranma (küləş,
torf, ağac tullantıları və s. xammal) mənbəyidir;
•
Tarixi və mədəni irsin qiymətli obyektlərinin
saxlanıldığı mühitdir.
Quruluşuna və kimyəvi tərkib xüsusiyyətiənə görə torpaq hər hansı səbəb ucbatından ətraf
mühitə düşən zərərli maddələri asanlıqla canına hopdurur və yığır. Bu birləşmələrin parçalanma
müddəti torpağa, havaya və suya nisbətən daha uzun olduğuna görə, torpağın çirklənməsi
problemi illər boyu sezilməyə bilər.
Sudan və havadan fərqli olaraq torpaq xüsusi mülkiyyət obyekti ola bildiyinə görə bu amil bir sıra
hallarda bu və ya digər təbiəti mühafizə tədbirlərinin həyata keçirilməsini çətinləşdirir, çünki
torpaq sahibinin və ya onu istifadə edənin icazəsi lazımdır. Savadsız və həddindən artıq intensiv
istifadə zamanı torpaq istismar edilir və keyfiyyəti pisləşir. Bunun baş verməməsi üçün daim səy
və qayğı göstərilməlidir, əks təqdirdə, torpağın dağılması prosesinin qarşısı alınmasa o öz
funksiyalarını lazımınca yerinə yetirə bilməz. Torpağın əsas mühafizə problemləri eroziya,
turşulaşma, çirklənmə, bərkiməyə qarşı mübarizə ilə bağlıdır.
Məşğələlərin aparılması
I Hissə. Giriş
1
Məşğələni başlayın, şagirdlərdən xahiş edin ki, torpaqda yaşayan və rast gəldikləri onlara
məlum orqanizmlərin adlarını lövhədə yazsınlar. Şagirdlər torpaqda və torpaqdan kənarda
yaşayan uyğun orqanizmlərin həyatı barədə nə bilirlər?
2
Girişdə verilən informasiyalarla şagirdləri tanış edin. Əlavə məlumat üçün CD-ROM-a müraciət
etmək olar. Qeyd edin ki, hava və sudan fərqli olaraq torpaq xüsusi mülkiyyət ola bilər və ona
görə də onun mühafizəsi müəyyən çətinliklərlə bağlıdır, çünki onun sahibinin, ya da onu
istifadə edənin razılığı lazımdır.
3
“Torpaq bizim sərvətimizdir” videofilmini göstərin. Şagirdlərə təklif edin ki, gördüklərinin
əsasında torpağın necə əmələ gəlməsi (formalaşması), onun əsas funksiyaları və onun üçün
təhlükə törədəcək məsələlər barədə danışsınlar.
I Hissə. Torpağın funksiyaları
Filtr (süzgəc) və buffer (təcrübə):
•
Silindrşəkilli 2 şüşə qabın üzərinə kiçik deşikli ələk və ya bir neçə qat cuna qoyun
və rezinlə bərkidin;
•
Ələyin və ya cunanın birinin üzərinə azacıq gilli torpaq, digərinin isə üzərinə qumlu torpaq
qoyun (iri dənəli qumla da əvəz etmək olar);
•
O qədər də böyük olmayan iki silindrə eyni miqdarda su yığın və bir neçə damcı boyaq
maddəsi əlavə edin (məsələn, mürəkkəb);
•
Saniyəölçəni işə salın və həmin boyalı suları götürdüyünüz torpaq nümunələrinin üzərinə
səliqə ilə tökün. Şagirdlərdən xahiş edin ki, silindrlərin içindəki suların rənglərinə və vaxta
nəzarət etsinlər.
35
1
Torpaq bizim sərvətimizdir
Torpaq
III hissə. Zehni mükalimə (baş işlətmə)
1
Şagirdlərə aşəğıdakı sualları verin: Bizi əhatə edən aləmdə gildən nə hazırlayırlar (kərpic,
kirəmit, gül dibçəkləri) və onlardan daha nə düzəltmək olar? (Məsələn, ağ gildən və ya
kaolindən çini qablar; gildən incəsənətdə, tətbiqi-memarlıqda, bədii keramikada istifadə).
IV hissə. Diskussiya
“Qədim Yunanıstanda” nümunəsindən götürülmüş mətni oxuyun və onu təhlil edin. Qoy
şagirdlər aşağıdakı suallara cavab versinlər:
•
Eroziya və torpağın korlanması yalnız son onilliklərdə yaranmış səciyyəvi (xarakterik)
problemdirmi?
•
Torpağın korlanmasının səbəbləri nədir (təbii və antropogen)?
•
Nə səbəbə 2500 il bundan əvvəl Qədim Yunanıstanda yamaclarda şumlama qadağan edilib
və zeytun ağacları əkən torpaq sahiblərinə mükafat vəd edilib, bu problemlərin miqyası
necə idi?
•
Ölkənin su ehtiyatına torpağın korlanması necə təsir göstərir?
•
Platonun Yer kürəsini xəstə insana bənzətməsini həqiqətəuyğun hesab edirsinizmi?
•
Belə bir müqayisəni, məsələn, sənaye rayonlarındakı torpaqla bu gün aparardınızmı?
•
Bizim də qarşımızda torpağın buna bənzər korlanması təhlükəsi dayanırmı və ölkənin ayrı-ayrı
rayonlarında səhralaşma meyli mövcuddurmu?
•
Torpağın korlanmasının davam etməsinə necə mane ola bilərik?
Axırıncı suala hazırlaşmaq üçün “ Torpağın mühafizəsinin sadə üsulları” misalından istifadə
etmək olar.
Sonrakı fəaliyyət
•
Şagirdlərə “biz zir-zibildə boğuluruq” nümunəsini oxuyun və təklif edin ki, həmin mövzuya
dair inşa yazsınlar. Məşğələnin sonunda kimin arzusu varsa xahiş edin ki, öz işlərini sinif
yoldaşlarının qarşısında ucadan oxusun.
Əlavə ədəbiyyat
Yolda sərgüzəşt. Coğrafi mozaika. Aramsız zəncir. Torpaqşünaslıqda təqlid oyunları (beş oyun modelindən ibarət
komplekt). Tədris vəsaiti - M.: Moskva universitetinin nəşriyyatı, 1990.
Azərbaycan Respublikasının coğrafi atlası - Bakı, 2002 ARDTXK.
Êmranoğlu H. G. Azərbaycan kəndi: ekoloji problemlər, sosial nəticələr. Bakı, 2004.
Məmmədov Q. Azərbaycan torpaqlarının ekoloji qiymətləndirilməsi. Bakı, Elm 1998
36
1
Torpaq bizim sərvətimizdir
Torpaq
Bizim hər birimiz torpağın mühafizə edilməsinə aşağıdakı qaydada öz töhfəmizi verə bilərik:
•
Birinci növbədə zibilləməmək! Ərzaq məhsullarını dəfələrlə istifadə edilən qablarda
alıb, sonradan təkrar xammal alınan məntəqələrə təhvil vermək və yaxud xüsusi
konteynerlərə atmaq. Ekskursiya və gəzintilərə çıxarkən birdəfəlik istifadə edilən
qabların əvəzinə, dəfələrlə istifadə edilən qablar götürmək. Seyrə çıxdığınız yerlərin
zibilini həmişə yığışdırın, sizdən əvvəlkilər onun vacibliyini anlamamalarına
baxmayaraq köhnə zibilləri də yığışdırın.
•
Ekskursiya zamanı zərurət olmadığı halda yeni cığırlar yaratmayın;
•
Təbiət qoynunda istirahət zamanı yalnız xüsusi ayrılmış yerlərdə ocaq qalayın və yaxud
ocaq yerini elə qurun ki, yanğın olması mümkünsüz olsun, meşəyə və torpağa azacıq
da olsa ziyan dəyməsin.
Torpağın mühafizəsinin sadə üsulları
Ətraf mühitin məhv olması problemi qədim Yunanıstanda hələ bizim eradan əvvəl VI əsrin
əvvəllərində gündəmdə dururdu. O dövrün hökmdarlarını bu problemlər çox
düşündürürdü. Solon qanunvericiliyi eroziyanı dəf etmək üçün yamaclarda şumlama işləri
aparmağı qadağan edirdi; Pizistrat zeytun ağacı əkən torpaq sahiblərinə mükafat vəd edirdi,
bu yolla meşənin qırılmasından yaranacaq itkini azaldırdılar. Üstündən iki yüz il keçdikdən
sonra Platon Attikada səhralaşma barəsində yazırdı: “Kiçik adalarda baş verdiyi kimi əvvəlki
vəziyyəti ilə müqayisədə bütün yumşaq və bərəkətli torpaqlar yuyularaq, sanki taqətdən
düşmüş xəstə bədənin skeletinə çevrilib”.
Êndi daşlı-kəsəkli yerlərə çevrilən o zamanlar isə
zədələnməmiş məhsuldar torpaqla əhatə olunmuş sıx meşəli, çox yüksək təpəli dağlar və
düzənliklər olub… Bizim dağların arasında elələri var ki, hazırda orada yalnız arı bəslənilir,
böyük tikintilər üçün lazım olan ağaclara hələ əl dəyməyib… Mal-qara üçün ucu-bucağı
olmayan otlaqlar hazır idi, hər il Zevsdən axıb tökülən su ölmürdü, belə ki, indi çılpaq
yerlərlə dənizə tökülür, o zamanlar bolluca torpağa hopurdu, yuxarıdan sızılıb tökülərək
boş yerlərdə yığılıb qalırdı, beləliklə də bulaq və çayların mənbəyi kasad olmurdu”.
Platon. Dialoqlar. “Kritiy” mətn www. Philosophy. ru saytında yerləşdirilib.
Qədim Yunanıstanda
37
1
Torpaq bizim sərvətimizdir
Torpaq
Şəhərlərin, yaşayış məntəqələrinin və sənaye mərkəzlərinin labüd böyüməsi ilə əlaqədar
bizim qarşımıza külli miqdarda problemlər çıxır. Ona görə də təbiətin mühafizəsinə
diqqət yetirmək olduqca zəruridir. Əks təqdirdə biz əzab çəkər, üzülüb əldən düşər,
özümüzü və bir-birimizi haldan çıxarar, əzər, zəhərləyər, boğularıq, bütün bunların
müqabilində ağlımızı itirərik. Amma ağlımızı itirməzdən əvvəl çirkaba qərq olarıq.
Artıq bahardır və istirahət mövsümü təzəcə başlayıb. Ötüb keçən bir-iki ildə olduğu kimi
meşələr və talalar, çay və göllərin ətrafı min tonlarla kağız, butulka, konserv bankaları, sür-
sümük, meyvə qabıqları, plastik qablar, əzik-üzük ləyənlər, krem qutuları, texniki rezin
sənayesi məmulatları, paslı cib bıçaqları və əsgiləri də sanki “gül açıb”. Bunun
səbəbkarları o şəxslərdir ki, evlərinin dəhlizinə qədəm basarkən ilk növbədə şap-şaplarını
geyinirlər. O insanlardır ki, süfrəyə saldıqları kiçicik bir ləkəyə görə uşaqlarını
cəzalandırırlar. Təbiətin qoynunda onlar istirahət edirlər, nəyə görəsə hesab edirlər ki,
onların əllərindən düşən hər bir şey həmin yerdə qala bilər. Oranı tərk edərkən
arxalarında qoyduqları zibilə heç çevrilib baxmırlar.
Bu hadisələr təzə bir şey deyildir, ildən-ilə o daha qorxunc şəkil alır. Mən bir yana seyrə
çıxarkən ilk növbədə təqribən 200 metr radiusda ərazini zibildən təmizləyirəm.
Yığışdırılması mümkün olan külli miqdarda tullantıları yığıb çuxurlarda basdırıram. Bir neçə
gündən sonra təbiət sanki minnətdarlıq əlaməti olaraq öz gözəl görkəmi ilə məni sevindirir.
Elə ki şənbə və bazar günləri yetişir, ölkəmizdə belə xəlvəti yerlər o qədər də çox
olmadığından ekskursantlarla heç olmasa dolu iki şəxsi maşın və avtobus gəlir, mən bazar
ertəsi yenə təmizləyirəm və bu, təkrarən davam edir. Təəssüf ki, təbiəti zibilləməkdən də
pis bu gün insanların qadir olduqları əməllər var. Bəziləri bütün zibilləri suya atır. Əgər
söhbət şüşə qabdan gedirsə, onlar əlavə səy göstərərək təzədən onu sındırırlar. Başqa bir
məsələ - nəcis problemi hər il məni məəttəl qoyaraq qəmə qərq edir. Açıq yerlərdə onlar
mənə tez-tez rast gəlir. Yaxınlıqlarındakı tualet kağızı parçaları onların insanlara
məxsusluğuna şübhə yeri qoymur. Lirik şairəni mənəviyyat məsələlərini qoyub belə
şeylərdən yazmasına görə qınamayın. Mahiyyətcə mən burada mənəviyyat məsələlərinə
toxunaraq onun yoxluğunu təsvir edirəm.
Vislava Szymborska. Krakov. 1996. Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı
Biz çirkabda itib-batırıq
Azərbaycan haqqında məlumatlara əlavə mətnlərdə baxın.
Dostları ilə paylaş: |