Gülarə Abdullayeva
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
- Key words
- Klaster (şaxələndirmə)metodu
- Dəyirmi masa metodu.
- Feli birl.
- Konseptsual cədvəl
- Zərf birləşmələri
- Peзюме Применение новых технологий обучения в преподавании синтаксиса
- Summary Use of new teaching technologies in the study of syntax
| Gülarə Abdullayeva AMİ-nin Şəki filialı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Sintaksisin tədrisində yeni təlim texnologiyalarından istifadə Açar sözlər: sintaksis, söz birləşməsi, tabeli mürəkkəb cümlə, baş cümlə, budaq cümlə. Ключевые слова: синтаксис, сложноподчиненное предложение, главное предложение, придаточное предложение, словосочетание. Key words: sintax, word combinations, complex sentence, principal clause of sentence, subordinate claise of sentence. Mövzunun aktuallığı. Son dövrlərdə ölkəmizdə təhsil sahəsində aparılan islahatlar, həyata keçirilən dövlət proqramları tədris prosesinin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılmasına münbit şərait yaradır. Təhsilin maddi bazasında, təhsil və tərbiyə işinin məzmununda, metodikasında, müəllim-şagird münasibətlərində, idarəetmədə böyük dəyişiklik baş verir. Azərbaycanda təhsil islahatının əsas prinsipləri demokratikləşdirmə, humanistləşdirmə, diferensiallaşdırma, fərdiləşdirmə, inteqrasiya və humanitarlaşdırmadır. Bunlar şagirdin, hər şeydən əvvəl, bir şəxsiyyət kimi formalaşması və hərtərəfli inkişafının həllinə yönəlmişdir. Qeyd olunanların səmərəli həlli üçün təlim prosesinə daim diqqətlə yanaşmaq, qabaqcıl dövlətlərin təcrübəsindən istifadə etmək bu gün diqqət mərkəzində duran məsələlərdəndir. Tədris prosesində qabaqcıl pedaqoji texnologiyalardan istifadə, interaktiv təlim metodlarının tətbiqi müəllimin işini asanlaşdırmaqla bərabər, fənnə marağın artmasına, təlim prosesinin daha da inkişaf etməsinə səbəb olur.
Texnologiyalardan səmərəli istifadə etməklə sistemin bütün elementlərini öyrətmək, təlim prosesini layihələşdirmək mümkündür. Ənənəvi təlim metodları ilə yanaşı, yeni metodlardan isifadə, pedaqoji texnologiyaların tətbiqi öyrənənlərin dərsdə passivliyinin qarşısını alır, şüurlu mənimsəməyə şərait yaradır. Nəticədə, təlim prosesi öyrənəndə fəallığı, məntiqi düşünməyi, ətrafdakı şeylərə və hadisələrə tənqidi yanaşmağı, müstəqil bilik almağı, fərdi inkişaf etmək bacarığını tərbiyə edir. Bir sözlə, tədris prosesində yeni pedaqoji texnologiyaları məqsədəuyğun və kompleks şəkildə tətbiq etməklə təhsilalanın hərtərəfli şəxsiyyət kimi inkişaf etməsinə, daha yüksək uğurlar qazanmağa nail olmaq mümkündür. Bu zaman məqsədə və təlimin məzmununa uyğun seçim etmək əsas şərtdir. Şəxsiyyətyönümlü-inkişafetdirici pedaqoji texnologiyalardan olan əməkdaşlıqla təlim texnologiyası, layihələr metodu ilə təlim texnologiyası, modulla təlim texnologiyası hazırda daha çox istifadə olunan texnologiyalardandır. (8, səh. 53) İnteraktiv təlim metodları, yeni pedaqoji texnologiyalar digər fənlərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilinin, o cümlədən sintaksisin tədrisi prosesində də müsbət nəticə verir. Bu vasitələr təkcə orta ümumtəhsil müəssisələrində deyil, ali məktəbdə də tətbiq edilməlidir. Ana dilini yaxşı bilmədən tədrisi bu dildə aparılan bütün digər fənləri mənimsəmək qeyri-mümkündür. Ona görə də istər orta, istər ali məktəbdə Azərbaycan dilinin incəliklərini öyrədən müəllim öz məsuliyyətini dərk etməli, işinə həssas və diqqətli yanaşmalıdır. Hər hansı bir mövzunu öyrədərkən iki məsələ xüsusi olaraq diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır: 1. Mövzu ilə bağlı müfəssəl, əhatəli elmi biliyə malik olmaq, 2. Mövzunu mənimsətmək, məqsədə nail olmaq üçün metod. priyom, texnologiyaları düzgün seçmək, yerli-yerində istifadə etmək. Bu şərtlər ödəndiyi halda dərsin keyfiyyətindən və məqsədə nail olmaqdan danışıla bilər. Qrammatikanın bir şöbəsi olan sintaksis daha mürəkkəb dil vahidlərini öyrənən bir şöbə kimi, dilin mənimsənilməsində, həmçinin nitqin düzgün formalaşmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu da müəllimdən şöbənin tədrisi zamanı daha çox diqqət və peşəkarlıq tələb edir. Yeni texnologiyalardan dərs prosesində səmərəli istifadə müəllimin bu prosesdə işini bir qədər asanlaşdırır. Sintaksis şöbəsindən bir mövzunun tədrisi üzərində dayanmaqla fikrimizi izah edək:
Sintaksis şöbəsində öyrədilən mövzulardan biri “Tabeli mürəkkəb cümlələr” mövzusudur. Ali məktəbdə bu mövzu üzrə mühazirə və seminar məşğələsi keçirilir. Müəllim mühazirədə mövzu üzrə lazımi məlumatları çatdırmalı, seminar məşğələsində onun nə dərəcədə mənimsənilməsini yoxlamalıdır. Əvvəllər ənənəvi olaraq müəllim auditoriyada mühazirə oxuyur, öyrənənlər isə dərsdə passiv olaraq – dinləyici kimi iştirak edirdilər. Lakin təcrübə göstərir ki, bu cür mühazirələr yorucu və maraqsız olur. Mühazirə mətni əvvəldən hazırlanıb tələbələrə verildikdə, tələbələr mühazirəyə girməzdən əvvəl mövzu ilə tanış olduqda dərs daha maraqlı olur. Bu zaman öyrənən tərəf mövzu haqqında məlumat əldə edir, nəyi öyrənəcəklərini dəqiqləşdirir, nəyi öyrənmək istədiklərini müəyyənləşdirir, mühazirə yalnız müəllimin aktivliyi ilə deyil, hər iki tərəfin iştirakı ilə qurulur. Mühazirə mətni əvvəldən təqdim edildiyindən, müəllim mühazirədə problem situasiya yaratmaqla, bəzi məsələlərin araşdırılmasını, müəyyən suallara cavab verilməsini tələbələrə istiqamətləndirməklə daha yaxşı nəticə əldə edə bilər. Mürəkkəb cümlə haqqında əvvəlki mövzularda məlumat verildiyindən, mürəkkəb cümlə, onun komponentlərini əlaqələndirən vasitələr, komponentlər arasında asılılıq dərəcəsi kimi məsələlər artıq tələbələrə aydındır. Bu məlumatlara istinad etməklə müəllim mühazirədə motivasiya qurmaq üçün Hava qaraldı, ancaq yağış yağmadı; Hava qaralsa da, yağış yağmadı. - kimi iki nümunə təqdim edə və onların bir-birindən nə ilə fərqləndiyini soruşa bilər. Şübhəsiz ki, cavablar fərqli olacaq: bağlayıcı vasitələrə görə, birinin tabesiz, digərinin tabeli mürəkkəb cümlə olmasına görə. Əslində, bu cavabların hamısı düzgündür və müəllim bu cavabları qəbul edərək, “Nə üçün ikinci cümlə tabeli mürəkkəb cümlə adlanır?” - sualını verə, cavab aldıqdan sonra mühazirə mövzusunun tabeli mürəkkəb cümlələrə həsr olunacağını elan edə bilər. Mühazirələrdə İKT-dən istifadə etmək müəllimin işini bir qədər də asanlaşdırır. Bunun üçün bir sıra kompüter proqramlarını : PowerPoint, MİMİO və s. bilmək lazım gəlir. Müəllim müəyyən məsələləri izah edərkən hazırladığı slaydları da nümayiş etdirə bilər. Bu zaman slayd hazır məlumatı göstərmək üçün deyil, eyni zamanda, qarşı tərəfin müəyyən məsələləri araşdırması üçün də istifadə olunmalıdır. Məsələn, tabeli mürəkkəb cümlələrlə bağlı hazırlanmış slaydlara diqqət yetirək:
növünün fərqlərini soruşmalıdır. PoverPoint proqramı imkan verir ki, cavab alındıqca cədvəl hissə-hissə ekrana gəlsin. Cavabları genişləndirmək, tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrin oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün Venn diaqramından da istifadə etmək olar:
Göründüyü kimi, əlavə vaxt itkisinə yol vermədən, həmçinin tələbələrin fəallığını təmin etməklə oxşar və fərqli məqamları əyani şəkildə slaydla nümayiş etdirmək mümkündür. Bundan sonra baş və budaq cümlə anlayışı, onların bir- birindən fərqi izah edilməlidir. Bu zaman da tələbələrin mülahizələrini dinləmək, cavablarda olan səhvləri düzəldərək izahat vermək məqsədəuyğundur.
Tabeli mürəkkəb cümlələrin tədrisi zamanı bağlayıcı vasitələri düzgün mənimsətmək çox əhəmiyyətli məsələdir. Çünki tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlənin növünü aydınlaşdırmaq üçün baş və budaq cümlənin yerini düzgün müəyyənləşdirmək çox vacibdir. Bunun üçün isə bağlayıcı vasitəni
dəqiqləşdirmək lazımdır. Çünki bəzi bağlayıcı vasitələrlə yaranan tabeli mürəkkəb cümlələrdə həmişə baş cümlə budaq cümlədən sonra işlənir, bəzi bağlayıcı vasitələrdə isə əksinə. Ona görə də bağlayıcı vasitələri yaxşı bilməyin rolu xüsusilə vurğulanmalıdır. Belə məqamlarda müxtəlif bağlayıcı vasitələrlə formalaşan tabeli mürəkkəb cümlələr təqdim etmək, baş və budaq cümlənin yerini müəyyənləşdirməyi tapşırmaq olar. Məsələn,
Slaydda verilmiş cümlələrin bir qismində bağlayıcı, bir qismində intonasiya, bir qismində bağlayıcı söz, bir hissəsində isə şəkilçilər budaq cümləni baş cümləyə bağlayan vasitə kimi çıxış edir. Bu nümunələrə əsaslanaraq,
budaq cümlənin baş cümlədən əvvəl və ya sonra işlənmə hallarını müəyyən etmək və bağlayıcı vasitələri qruplaşdıraraq ümumiləşdirmə aparmaq olar. Bu zaman ki bağlayıcısının rolu xüsusi olaraq izah edilməli, əksər budaq cümlə növlərinin formalaşmasında onun rolu qeyd olunmalıdır. Tabeli mürəkkəb cümlələrdə budaq cümlənin adını necə müəyyənləşdirmək lazım gəldiyi izah olunduqdan sonra yuxarıdakı slaydı təqdim etmək olar. Verilmiş nümunələr fərqli budaq cümlə növlərindəndir. Onların yaranmasında ki bağlayıcısı iştirak etmişdir. Faktik material üzərində araşdırma aparmaqla verilən izah dərsin daha yaxşı mənimsənilməsinə müsbət təsir göstərir.
Bundan sonra ümumiləşdirmə aparıla və Azərbaycan dilində ki bağlayıcısının iştirakı ilə yaranan budaq cümlələrin adı müəyyənləşdirilə bilər. Budaq cümlələrin adı qeyd olunduqca aşağıdakı sladı nümayiş etdirmək olar:
Bütün bunların izahından sonra bağlayıcı vasitələrə görə tabeli mürəkkəb cümlələrin növləri haqqında ümumiləşdirmə aparmaq və onun slaydını nümayiş etdirmək olar:
metodlarından istifadə etmək müsbət nəticə verir. Bəzən belə başa düşülür ki, ənənəvi metodlardan tamamilə uzaqlaşmaq, yeni təlim metodlarından istifadə etmək lazımdır. Əslində, bu, tam yanlış bir fikirdir. Müəllim tədris edəcəyi mövzudan asılı olaraq, metod və priyomları düzgün seçməli, qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmalıdır. Bəzən bu metodlardan kombinə olunmuş şəkildə, bəzən də ayrı-ayrılıqda istifadə edilə bilər. Sintaksisin tədrisi zamanı yeni təlim metodlarından istifadəyə dair nümunələrə diqqət yetirək:
və ya firkin mümkün qədər açilmasına, öyrənənlərin bu ətrafda geniş, sərbəst düşünməsinə yönətlmə, həm də düşünmə mərhələsində istifadə etmək olar. Bu metoddan müəllim həm mühazirə, həm də seminar məşğələlərində istifadə edə bilər. Şaxələndirmə metodunu keçirmək üçün iri ağ kağız götürülür. Kağızın mərkəzində hər hansı termin, söz, cümlə və s. yazılır. Klaster metodu sintaksisin tədrisinin yekunlaşdırılması mərhələsində (eləcə də ayri-ayrı sintaktik vahidlər haqqında aldıqları bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə) faydalı olar. Məsələn, müəllim söz birləşmələri haqqında bilikləri möhkəmləndirmək məqsədilə qruplara verilmiş kağızın ortasına “söz birləşmələri” yazır. Qruplar onlara verilmiş tapşırığı bildikləri kimi klasterləşdirirlər, sonda müəllim kağızları lövhədən asır və ümumiləşdirir. Nəticədə aşağıdakı formada bir sxem alınır:
Dəyirmi masa metodu. Bu zaman da qruplarla iş formasından istifadə olunur. Hər qrupa bir vatman kağızı və qrupun üzvlərinin sayı qədər rəngli marker verilir. Hər kəs ona verilən rəngli marker ilə yazmalıdır. Yazılı “Dəyirmi masa” elə metoddur ki, bu zaman tapşırıq yazılmış vərəq qrupun daxilində dairə üzrə daim bir nəfərdən digərinə ötürülür. Məsələn, müəllim
Feli
sifət tərkibi
Feli bağlama
tərkibi Söz birləşmələri ismi Qeyri-
təyini Zərf birl. I növ
III növ
II növ Təyini
s.b. məsdər
tərkibi mövzuya aid hər hansı bir fikri yazır, sonra vərəq qrupa verilir.Qrup üzvlərinin hər biri mövzu ilə bağlı öz mülahizələrini vərəqə əlavə edir. Məsələn, müəllim kağızın üzərində bir cümlə yazır: “Qapını açıb içəri girmək istəyirdim ki, arxadan səs eşitdim”- tələbələrdən biri yazır: məqsədə görə nəqli cümlədir, o biri yazır: quruluşca mürəkkəbdir, başqası: ki bağlayıcısı vasitəsi ilə yaranmışdır, digəri: deməli, tabeli mürəkkəb cümlədir və s. fikirlərini qeyd edir. Sonda həmin cümlə haqqında bütün xüsusiyyətlər qeyd olunur. Təqdimat zamanı bütün yazılanların düzgünlüyü müəllim tərəfindən yoxlanır, səhvlər varsa, izah edilir. Nəticədə, müəllim bu metoddan istifadə etməklə mövzu üzrə bilik və bacarıqları yoxlamış olur. “Dəyirmi masa” metodundan sintaksisin bütün məsələlərinin öyrədilməsi zamanı istifadə etmək olar. Konseptsual cədvəl. Bu üsulun söz birləşməsi və cümlə problemi öyrədilib başa çatdıqdan sonra tətbiq edilməsi məsləhətdir. Çünki bu üsulun tətbiqi zamanı 3 və daha çox obyektin müqayisəsi nəzərdə tutulur. Söz birləşmələrinin tədrisi zamanı aşağıdakı formada cədvəl qurmaq olar:
Isim və isimləşə bilən nitq hissələri Əşya məzmunlu üzvlər (bütün cümlə üzvləri) Təyini (I,II,III növ), qeyri-təyini ismi birləşmələr
Felin təsriflənməyən formaları Bütün cümlə üzvləri Məsdər tərkibi, feli sifət tərkibi, feli bağlama tərkibi
Zərflər
Zərflik -
Venn diaqramı kəsişən iki və daha artıq çevrə üzərində qurulur.Çevrənin üst – üstə düşdüyü hissədə kifayət qədər yer olmalıdır. Həmin hissədə sözü gedən məsələnin ümumi cəhətləri qeyd olunmalıdır. Venn diaqramı vasitəsilə oxşar və fərqli cəhətləri vermək olar. Yuxarıda Venn diaqramı ilə mürəkkəb cümlənin iki növünün oxşar və fərqli cəhətləri verilmişdir. Bu üsullar öyrənənlərdə düşünmə, analizetmə bacarığı aşılayır, dərsdə fəallığı təmin edir.
Yuxarıda Venn diaqramından istifadə etməklə tabesiz və tabeli mürəkkəb cümlələr müqayisə edilən, oxşar və fərqli cəhətlər göstərilən slayd verilmişdir. Beləliklə, müəllim yaradıcı olmalı, dilimizi yaxşı öyrətmək üçün birinci növbədə onu sevdirməli, ana dilimizin gözəlliyini, ahəngdarlığını yeri gəldikcə xatırlatmalıdır. Peзюме Применение новых технологий обучения в преподавании синтаксиса В статье повествуется о роли новых технологий в преподавании синтаксиса. Применение новых методов, ИКТ излагаются на основе конкретных примеров. Summary Use of new teaching technologies in the study of syntax The role of new teaching technologies are dealed in the article. The use of new teaching methods and information and communication texnologies are explained with conerete examples. Ədəbiyyat:
1. Abdullayev Ə.Z., Seyidov Y.M., Həsənov A.Q. Müasir Azərbaycan dili, IV hissə, Bakı, 1985. 2. Abdullayev Ə. Z. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 1992. 3.Abdullayeva G. Müasir Azərbaycan dili. II hissə, Bakı, 2014. 4.Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. “Təhsil” nəşriyyatı, Bakı, 2007. 5.Kərimov Y. Ana dilinin tədrisi metodikasının nəzəri problemləri. Bakı, 2005. 6.Kərimov Y.Təlim metodları. Bakı,2009. 7.Mehrabov A. Pedaqoji texnologiyalar. Bakı, 2007. 8.Nəzərov A. Müasir təlim texnologiyaları. Bakı, 2012. 9.Müasir Azərbaycan dili, III cild, sintaksis, EA nəşri, Bakı, 1981. 10.Qədimova X. İnteraktiv təlim metodları və onların tətbiqi yolları. Bakı, 2003.
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|