Gulistani Irem cur cdr



Yüklə 7,74 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/70
tarix01.08.2018
ölçüsü7,74 Mb.
#60562
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70



АЗЯРБАЙЪАН ССР ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ НЯШРИЙЙАТЫ
Бакы - 1951
А З Я Р Б А Й Ъ А Н С С Р Е Л М Л Я Р А К А Д Е М И Й А С Ы
Т А Р И Х в я Ф Я Л С Я Ф Я И Н С Т И Т У Т У
ЭЦЛЦСТАНИ-ИРЯМ
А.БАКЫХАНОВ
М. Ф. Ахундов адына Азярбайъан Милли Китабханасы
GÜLÜSTANİ - İRƏM
A. BAKIXANOV


A.Bakıxanov
(
)
1794-1847


В. Бящмянли
Я. Ясядзадя
Н. Мащмудов
А. Аллащвердийев
С. Сямядова
А.Бакыханов
Эцлцстани-Ирям
“Хатун Плйус“
Бакы
2010
Бурахылыша мясул:
Редактор:
Дизайн:
Компцтер сящифяляйиъиси:
Корректор: 
М. Ф. Ахундов адына 
Азярбайъан Милли Китабханасы 
Ясяр чапа щазырланаркян илк няшрин китаб эюстяриъиляри сахланылmышдыр
ISBN  995221045-3


 

Giriş 
 
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix və Fəlsəfə İnstitutu 
Azərbaycan tarixinə aid yazılmış  əsərlərdən biri olan “Gülüstani- 
İrəm”i Azərbaycan  dilində birinci dəfə olaraq nəşr edir. 
 «Gülüstani-İrəm»  əsərinin müəllifi Abbasqulu ağa Bakıxanov 
1794-cü il iyun ayının 23-də Abşeron yarımadasının Əmirəcan kən-
dində anadan olmuşdur. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycanın 
böyük feodallarından olan Bakı xanı II Mirzə  Məhəmməd xanın 
oğludur.  İbtidai təhsilini  ərəb və fars dillərində  alan  A.  Bakıxanov 
sonralar rus dilini də mükəmməl surətdə öyrənmişdir. O, rus dilini 
öyrənməklə rus mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olur, 
fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat, astronomiya, coğrafiya və s. elmləri öyrənir. 
1820-ci ildə Tiflisdə general Yermolovun idarəsində xidmətə 
daxil olan A. Bakıxanov rus ordusunda polkovnik rütbəsinə gədər 
yüksəlir. A. Bakıxanov rus dilini və mədəniyyətini dərindən öyrənən 
tərəqqipərvər Azərbaycan alimlərindən biri olmuşdur. 
A. Bakıxanov XIX əsrin birinci yarısında İran, Türkiyə və s. şərq 
ölkələrinə nisbətən Rusiyanın qabaqcıl və güdrətli bir ölkə olduğu-
nu dərindən başa düşmüş  və Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsini 
müsbət bir hadisə olaraq giymətləndirmişdir. 
1847-ci ildə vəfat edən  A. Bakıxanov hərbi və mülki xidmət-
lərdə çalışmasına baxmayaraq, həyatının çox hissəsini elmi və ədəbi 
fəaliyyətə  həsr etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, o öz fəlsəfi yara-
dıcılığında islam dininin  təsirindən qurtarmamış, onun dünyanı dərk 
etmək üsulu idealistcəsinə olmuşdur. Şübhə yoxdur ki, A. Bakıxano-
vun idealist dünyagörüşü onun mənsub olduğu iri feodal sinfinin 
ideolojisı ilə sıxı sürətdə əlaqədardır. …Bakıxanov idealistdir, ömrü-
nün axırına qədər mömin müsəlman olaraq qalmışdır… Həqiqətdə 
Bakıxanov bəylərin və xanların silk imtiyazlarını müdafiə edirdi. 
A. Bakıxanovun Azərbaycan tarixinə  həsr etdiyi «Gülüstani- 
İrəm» əsəri, müxtəlif mövzularda yazdığı əsərlər içərisində, şübhə-
siz ki, birinci yeri tutur. A. Bakıxanova gədər, Azərbaycan tarixinə 
 
6
aid zəngin və qiymətli materiallara, ancaq pərakəndə halda tarixi 
və coğrafi  əsərlərdə, səyahətnamələrdə, salnamələrdə, fərman və 
sair bu kimi yazılı sənədlərdə təsadüf olunurdu. A. Bakıxanov isə ilk 
dəfə olaraq, bu pərakəndə materialları toplamış və onlara əsasən 
«Gülüstani - İrəm» adlı əsərini yazmışdır. 
A. Bakıxanov «Gülüstani - İrəm» əsərini yazarkən təqribən yüz-
dən artıq məxəzdən istifadə etmişdir. Bu məxəzlər içərisində Hero-
dot, Strabon, Tatsit, Plutarx, Moisey Xorenski, Təbəri, Məsudi, İbn-
Hövqəl,  İbnələsir, Yaqut Həməvi,  Əbülfida, Həmdullah Qəzvini, 
Mirxond, Xandəmir,  Şərəfəddin Yəzdi, Məhəmməd Pəfi  Şirvani, 
Katib Cələbi, Qolikov, Karamzin, Ustryalov və s. bu kimi məşhur yu-
nan, Roma, rus, erməni, Azərbaycan,  ərəb və fars müəlliflərinin 
əsərləri vardır. 
A. Bakıxanov yalnız bu mənbələrlə kifayətlənməmiş, dövrünün 
tələbinə görə arxeologiya, epiqrafika, numizmatika, maddi mədə-
niyyət abidələri, xalq arasında yayılmış rəvayət və əfsanələrdən də 
istifadə etmişdir. Onun tətbiq etdiyi  bu üsul Azərbaycan xalqının 
zəngin tarixini  göstərməkdə birinci addım olmuşdur. 
«Gülüstani-İrəm»in mətnindən  anlaşılır ki, A. Bakıxanov yuxa-
rıda adları çəkilən məhbələrdən başqa qədim, orta və yeni dövrlərə 
aid daha bir çox məxəzlərdən geniş surətdə istifadə etmişdir. Lakin 
bu məxəzlərdən bəzisi bizə məlum deyildir. Buna görə, «Gülüstani-
İrəm»in bizə gəlib çatmayan bu mənbələrə əsasən yazılmış müəy-
yən hissələri indi əsas məxəz şəklini almış olur. 
«Gülüstani-İrəm»  əsərində A. Bakıxanov Azərbaycan xalqının, 
xüsusilə Şirvan və Dağıstanda yaşayan tayfa və xalqların tarixini qə-
dim dövrlərdən başlayaraq 1813-cü il «Gülüstan müahidəsi»nə qə-
dər təsvir edir. Bu əsər, əsas etibarilə, müqəddəmə, beş fəsil və nə-
ticədən ibarətdir. 
Əsərin müqəddəmə hissəsində müəllif  Şirvan və Dağıstan 
xalqlarının mənşəi haqqında məlumat verir. O, islam dininin, istifa-
də etdiyi şərq məxəzlərinin, eyni zamanda özünün idealist görüşlə-
ri  əsasında, ümumiyyətlə, xalqların, xüsusilə  Şirvan və Dağıstanda 


 

yaşayan xalq və tayfaların mənşəini təhrif edilmiş bir tərzdə izah 
etməyə çalışmışdır. 
 «Gülüstani-İrəm» əsərində müəllif tərəfindən buraxılan əsaslı 
nöqsanlardan biri də, Azərbaycan tarixinin dövrlərə bölünmə mə-
sələsidir. A. Bakıxanov, «Gülüstani-İrəm»in müqəddəməsində gö-
ründüyü kimi Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixini iqtisadi
ictimai və siyasi quruluşa görə deyil, xarici işğalçıların istila və haki-
miyyət dövrlərinə görə tərtib etmişdir. 
A.Bakıxanov istifadə etdiyi ilk məxəzlərə  tənqidi surətdə ya-
naşmamışdır. O, qədim və orta əsr müəlliflərinin yazdıqlarını öz 
əsərinə köçürmüş və tənqid süzgəcindən keçirməmişdir. Bu hal isə, 
şübhəsiz ki, müasir oxucuların diqqətini cəlb etməyə bilməz. 
Göstərmək lazımdır ki, A. Bakıxanov orta əsr məxəzlərinin ver-
diyi  əfsanəvi məlumata  əsasən yerli Azərbaycan sülalələrinin bir 
çoxunun  mənşəini təhrif edir, bəzi Azərbaycan şəhərlərinin adını 
və təsis edilməsini sasani və ərəb istilaçılarının adı ilə əlaqələndirir. 
Buna görə  də onun irəli sürdüyü mülahizələrə  və elmi üsullara 
tənqidi surətdə yanaşmaq lazımdır. 
A.Bakıxanov «Gülüstani-İrəm»  əsərində  əsas etibarilə    siyasi 
hadisələrin təsvirinə artıq yer vermişdir. O, xalqın iqtisadi və ictimai  
həyatına və onun tarixi inkişaf məsələlərinə fikir verməmişdir. Heç 
şübhə yoxdur ki, şərq tarixçilərinin təsirindən tamamilə öz yaxasını 
qurtara bilməyən A. Bakıxanov bundan irəli gedə bilməzdi.  
 «Gülüstani-İrəm»də bu və ya digər tərzdə daha bir çox nöq-
san vardır. Bütün bu qüsurlardan öz yaxasını qurtara bilməyən 
müəllif, əsərin müqəddəməsində belə yazır: «Ümidvarəm ki, həqi-
qətə bələd olan oxucular bu əsərin qüsur və nöqsanını vaxtın darlı-
ğına, qabiliyyətimin zəifliyinə, halımın pərişanlığına və  vəsaitin 
azlığına həml edib, onun islah və təkmilinə çalışarlar». 
Bütün bu nöqsan və qüsur cəhətlərə baxmayaraq, A. Bakıxa-
nov tərəfindən Azərbaycan tarixinə  həsr edilən «Gülüstani-İrəm» 
əsərinin bir çox müsbət cəhətləri də vardır. 
 
8
«Gülüstani-İrəm»ə  qədər Azərbaycan tarixinə aid yazılmış 
ümumi bir tarix əsərinə  təsadüf etmirik. A. Bakıxanov bu sahədə 
birinci olaraq Azərbaycan tarixinə aid olan materialları toplamış, 
onları müəyyən bir sistemə salmış və təsviri yolla «Gülüstani-İrəm» 
əsərini yazmışdır. Xüsusilə onun XVIII əsrə və XIX əsrin 13- cü ilinə 
qədər Azərbaycan tarixi haqqında verdiyi məlumat diqqəti daha 
çox cəlb edir. A. Bakıxanov burada Şimali Azərbaycana aid siyasi 
hadisələri ətraflı surətdə təsvir etmidir. Əsərdə təsvir edilən hadi-
sələr ilə  əlaqədər olaraq Ermənistan, Gürcüstan, Türkiyə  və sairə 
haqqında məlumat verilir. Hadisələrin təsvirini 1813-cü ildə Rusiya  
ilə İran arasında bağlanan  «Gülüstan müahidəsi»nə qədər çatdırır. 
A. Bakıxanovun bu dövr haqqında verdiyi məlumat, başqa mənbə-
lərin verdiyi məlumata nisbətən daha mükəmməl və daha zəngin 
olub,  əsərdə xüsusi yer tutur. Çünki müəllif özü bu dövrdə baş 
verən bir çox hadisələrin  şahidi və  iştirakçısı olmuşdur. O öz 
dövrünə aid daha bir çox sənədlər, fərmanlar, xanlar tərəfindən  
yazılmış məktublar və sair vəsiqələrdən də istifadə edə bilmişdir. 
A.Bakıxanovun  şərq tarixçilərinə nisbətən üstünlüklərinə  və 
mühakiməsinin genişlənməsinə rus mədəniyyətinin böyük təsiri ol-
muşdur. O, rus mədəniyyəti ilə tanış olmuş, rus tarixçilərinin  əsər-
lərini öyrənmiş və öz əsərini yazarkən onlardan istifadə etmişdir. 
A.Bakıxanov farsca yazdığı «Gülüstani-İrəm» əsərini rus dilinə 
də tərcumə etmişdir. Bu tərcümənin bəzi hissələri birinci dəfə 1846 
və 1848-ci illərdə Tiflisdə «Qafqaz» qəzetində çap olunmuşdur. 
Tam bir halda isə, yalnız  Sovet hakimiyyəti dövründə, “Azərbaycan 
Tədqiq və Tətəbbö  Cəmiyyəti” tərəfindən Bakıda 1926-cı ildə nəşr 
edilmişdir. Lakin əsərin bu çapında bəzi dəyişikliklər və bir çox 
nöqsanlar vardır. Xüsusilə coğrafi və  şəxsi adların düzgün qeyd 
edilməməsini göstərmək lazımdır.  
«Gülüstani-İrəm»in nəşr edilən bu tərcüməsi hicri 1260 (=1844) 
ildə yazılmış bir nüsxədən Azərbaycan dilinə  tərcümə edilmişdir. 
Əsərin bu günə  qədər çap olunmamış farsca mətni isə, müxtəlif 
əlyazmaları şəklində bizə gəlib çatmışdır. Ayrı-ayrı katiblər tərəfin-


Yüklə 7,74 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə