5
Giriş
Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix və Fəlsəfə İnstitutu
Azərbaycan tarixinə aid yazılmış əsərlərdən biri olan “Gülüstani-
İrəm”i Azərbaycan dilində birinci dəfə olaraq nəşr edir.
«Gülüstani-İrəm» əsərinin müəllifi Abbasqulu ağa Bakıxanov
1794-cü il iyun ayının 23-də Abşeron yarımadasının Əmirəcan kən-
dində anadan olmuşdur. Abbasqulu ağa Bakıxanov Azərbaycanın
böyük feodallarından olan Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xanın
oğludur. İbtidai təhsilini ərəb və fars dillərində alan A. Bakıxanov
sonralar rus dilini də mükəmməl surətdə öyrənmişdir. O,
rus dilini
öyrənməklə rus mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olur,
fəlsəfə, tarix, ədəbiyyat, astronomiya, coğrafiya və s. elmləri öyrənir.
1820-ci ildə Tiflisdə general Yermolovun idarəsində xidmətə
daxil olan A. Bakıxanov rus ordusunda polkovnik rütbəsinə gədər
yüksəlir. A. Bakıxanov rus dilini və mədəniyyətini dərindən öyrənən
tərəqqipərvər Azərbaycan alimlərindən biri olmuşdur.
A. Bakıxanov XIX əsrin birinci yarısında İran, Türkiyə və s. şərq
ölkələrinə nisbətən Rusiyanın qabaqcıl və güdrətli bir ölkə olduğu-
nu dərindən başa düşmüş və Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsini
müsbət bir hadisə olaraq giymətləndirmişdir.
1847-ci ildə vəfat edən A. Bakıxanov hərbi və mülki xidmət-
lərdə çalışmasına baxmayaraq, həyatının çox hissəsini elmi və ədəbi
fəaliyyətə həsr etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, o öz fəlsəfi yara-
dıcılığında islam dininin təsirindən qurtarmamış, onun dünyanı dərk
etmək üsulu idealistcəsinə olmuşdur. Şübhə yoxdur ki, A. Bakıxano-
vun idealist dünyagörüşü onun mənsub olduğu iri feodal sinfinin
ideolojisı ilə sıxı sürətdə əlaqədardır. …Bakıxanov idealistdir, ömrü-
nün axırına qədər mömin müsəlman olaraq qalmışdır…
Həqiqətdə
Bakıxanov bəylərin və xanların silk imtiyazlarını müdafiə edirdi.
A. Bakıxanovun Azərbaycan tarixinə həsr etdiyi «Gülüstani-
İrəm» əsəri, müxtəlif mövzularda yazdığı əsərlər içərisində, şübhə-
siz ki, birinci yeri tutur. A. Bakıxanova gədər, Azərbaycan tarixinə
6
aid zəngin və qiymətli materiallara, ancaq pərakəndə halda tarixi
və coğrafi əsərlərdə, səyahətnamələrdə, salnamələrdə, fərman və
sair bu kimi yazılı sənədlərdə təsadüf olunurdu. A. Bakıxanov isə ilk
dəfə olaraq, bu pərakəndə materialları toplamış və onlara əsasən
«Gülüstani - İrəm» adlı əsərini yazmışdır.
A. Bakıxanov «Gülüstani - İrəm» əsərini yazarkən təqribən yüz-
dən artıq məxəzdən istifadə etmişdir.
Bu məxəzlər içərisində Hero-
dot, Strabon, Tatsit, Plutarx, Moisey Xorenski, Təbəri, Məsudi, İbn-
Hövqəl, İbnələsir, Yaqut Həməvi, Əbülfida, Həmdullah Qəzvini,
Mirxond, Xandəmir, Şərəfəddin Yəzdi, Məhəmməd Pəfi Şirvani,
Katib Cələbi, Qolikov, Karamzin, Ustryalov və s. bu kimi məşhur yu-
nan, Roma, rus, erməni, Azərbaycan, ərəb və fars müəlliflərinin
əsərləri vardır.
A. Bakıxanov yalnız bu mənbələrlə kifayətlənməmiş,
dövrünün
tələbinə görə arxeologiya, epiqrafika, numizmatika, maddi mədə-
niyyət abidələri, xalq arasında yayılmış rəvayət və əfsanələrdən də
istifadə etmişdir. Onun tətbiq etdiyi bu üsul Azərbaycan xalqının
zəngin tarixini göstərməkdə birinci addım olmuşdur.
«Gülüstani-İrəm»in mətnindən anlaşılır ki, A. Bakıxanov yuxa-
rıda adları çəkilən məhbələrdən başqa qədim, orta və yeni dövrlərə
aid daha bir çox məxəzlərdən geniş surətdə istifadə etmişdir. Lakin
bu məxəzlərdən bəzisi bizə məlum deyildir. Buna görə, «Gülüstani-
İrəm»in bizə gəlib çatmayan bu mənbələrə əsasən yazılmış müəy-
yən hissələri indi əsas məxəz şəklini almış olur.
«Gülüstani-İrəm» əsərində A. Bakıxanov Azərbaycan xalqının,
xüsusilə Şirvan və Dağıstanda yaşayan tayfa və xalqların tarixini qə-
dim dövrlərdən başlayaraq 1813-cü il «Gülüstan müahidəsi»nə qə-
dər təsvir edir. Bu əsər, əsas
etibarilə, müqəddəmə, beş fəsil və nə-
ticədən ibarətdir.
Əsərin müqəddəmə hissəsində müəllif Şirvan və Dağıstan
xalqlarının mənşəi haqqında məlumat verir. O, islam dininin, istifa-
də etdiyi şərq məxəzlərinin, eyni zamanda özünün idealist görüşlə-
ri əsasında, ümumiyyətlə, xalqların, xüsusilə Şirvan və Dağıstanda
7
yaşayan xalq və tayfaların mənşəini təhrif edilmiş bir tərzdə izah
etməyə çalışmışdır.
«Gülüstani-İrəm» əsərində müəllif tərəfindən buraxılan əsaslı
nöqsanlardan biri də, Azərbaycan tarixinin dövrlərə bölünmə mə-
sələsidir. A. Bakıxanov, «Gülüstani-İrəm»in müqəddəməsində gö-
ründüyü kimi Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının
tarixini iqtisadi,
ictimai və siyasi quruluşa görə deyil, xarici işğalçıların istila və haki-
miyyət dövrlərinə görə tərtib etmişdir.
A.Bakıxanov istifadə etdiyi ilk məxəzlərə tənqidi surətdə ya-
naşmamışdır. O, qədim və orta əsr müəlliflərinin yazdıqlarını öz
əsərinə köçürmüş və tənqid süzgəcindən keçirməmişdir. Bu hal isə,
şübhəsiz ki, müasir oxucuların diqqətini cəlb etməyə bilməz.
Göstərmək lazımdır ki, A. Bakıxanov orta əsr məxəzlərinin ver-
diyi əfsanəvi məlumata əsasən yerli Azərbaycan sülalələrinin bir
çoxunun mənşəini təhrif edir, bəzi Azərbaycan şəhərlərinin adını
və təsis edilməsini sasani və ərəb istilaçılarının adı ilə əlaqələndirir.
Buna görə də onun irəli sürdüyü mülahizələrə və elmi üsullara
tənqidi surətdə yanaşmaq lazımdır.
A.Bakıxanov «Gülüstani-İrəm» əsərində əsas etibarilə siyasi
hadisələrin təsvirinə artıq yer vermişdir. O, xalqın
iqtisadi və ictimai
həyatına və onun tarixi inkişaf məsələlərinə fikir verməmişdir. Heç
şübhə yoxdur ki, şərq tarixçilərinin təsirindən tamamilə öz yaxasını
qurtara bilməyən A. Bakıxanov bundan irəli gedə bilməzdi.
«Gülüstani-İrəm»də bu və ya digər tərzdə daha bir çox nöq-
san vardır. Bütün bu qüsurlardan öz yaxasını qurtara bilməyən
müəllif, əsərin müqəddəməsində belə yazır: «Ümidvarəm ki, həqi-
qətə bələd olan oxucular bu əsərin qüsur və nöqsanını vaxtın darlı-
ğına, qabiliyyətimin zəifliyinə, halımın pərişanlığına və vəsaitin
azlığına həml edib, onun islah və təkmilinə çalışarlar».
Bütün bu nöqsan və qüsur cəhətlərə baxmayaraq, A. Bakıxa-
nov tərəfindən Azərbaycan tarixinə həsr edilən «Gülüstani-İrəm»
əsərinin bir çox müsbət cəhətləri də vardır.
8
«Gülüstani-İrəm»ə qədər Azərbaycan tarixinə aid yazılmış
ümumi bir tarix əsərinə təsadüf etmirik. A. Bakıxanov bu sahədə
birinci olaraq Azərbaycan tarixinə aid olan materialları toplamış,
onları müəyyən bir sistemə salmış və təsviri yolla «Gülüstani-İrəm»
əsərini yazmışdır. Xüsusilə onun XVIII əsrə və XIX əsrin 13- cü ilinə
qədər Azərbaycan tarixi haqqında verdiyi məlumat diqqəti daha
çox cəlb edir. A. Bakıxanov burada Şimali Azərbaycana aid siyasi
hadisələri ətraflı surətdə təsvir etmidir. Əsərdə təsvir
edilən hadi-
sələr ilə əlaqədər olaraq Ermənistan, Gürcüstan, Türkiyə və sairə
haqqında məlumat verilir. Hadisələrin təsvirini 1813-cü ildə Rusiya
ilə İran arasında bağlanan «Gülüstan müahidəsi»nə qədər çatdırır.
A. Bakıxanovun bu dövr haqqında verdiyi məlumat, başqa mənbə-
lərin verdiyi məlumata nisbətən daha mükəmməl və daha zəngin
olub, əsərdə xüsusi yer tutur. Çünki müəllif özü bu dövrdə baş
verən bir çox hadisələrin şahidi və iştirakçısı olmuşdur. O öz
dövrünə aid daha bir çox sənədlər,
fərmanlar, xanlar tərəfindən
yazılmış məktublar və sair vəsiqələrdən də istifadə edə bilmişdir.
A.Bakıxanovun şərq tarixçilərinə nisbətən üstünlüklərinə və
mühakiməsinin genişlənməsinə rus mədəniyyətinin böyük təsiri ol-
muşdur. O, rus mədəniyyəti ilə tanış olmuş, rus tarixçilərinin əsər-
lərini öyrənmiş və öz əsərini yazarkən onlardan istifadə etmişdir.
A.Bakıxanov farsca yazdığı «Gülüstani-İrəm» əsərini rus dilinə
də tərcumə etmişdir. Bu tərcümənin bəzi hissələri birinci dəfə 1846
və 1848-ci illərdə Tiflisdə «Qafqaz» qəzetində çap olunmuşdur.
Tam bir halda isə, yalnız Sovet hakimiyyəti dövründə, “Azərbaycan
Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti” tərəfindən Bakıda 1926-cı ildə nəşr
edilmişdir. Lakin əsərin bu çapında bəzi dəyişikliklər və bir çox
nöqsanlar vardır. Xüsusilə coğrafi və şəxsi adların düzgün qeyd
edilməməsini göstərmək lazımdır.
«Gülüstani-İrəm»in nəşr edilən bu tərcüməsi hicri 1260 (=1844)
ildə yazılmış bir nüsxədən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.
Əsərin bu günə qədər çap olunmamış farsca
mətni isə, müxtəlif
əlyazmaları şəklində bizə gəlib çatmışdır. Ayrı-ayrı katiblər tərəfin-