Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`lishi bir-biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaktsiya
vaqtiga bog’liq bo`lib, ko`p hollarda harakat tezligi ko`rsatkiChlari bilan korelyatsiya qilinmaydi.
Tezlikning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan (qo`shilmasidan)
aniqlash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaktsiyasi vaqtiga, alohida harakatlarning bajarilishi
tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish qadamlar sur`ati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlit
harakatlar (yugurish, suzish) ning tezligi to`la harakat aktining tezligiga bog’liq. Biroq murakkab
koordinatsion harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalan,
yugurishda qadam uzunliligiga, u o`z
navbatida
, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham
bog’liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi individning tezkorligini qisman ifodalaydi xolos. Aslida
tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`layotganligini tahlil qila olamiz xolos.
Ko`pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil fazasi farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish (tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi (startdagi tezlanish).
Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda o`tish qobiliyati – tezkorlik namoyon
qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo`lib
masofada tez yugura olmasligi yoki uning aksicha ham bo`lishi mumkin. Signallarga tezlik yaxshi
bo`lgani holda, harakat chastotasi oz bo`lishi ham kuzatiladi.
Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaktsiyasining xarakterini turlicha namoyon bo`lishiga sababchi
bo`ladi. Tezlik namoyon bo`lishining bunday xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko`rishimiz
mumkin. Startni (vaqt xarakteristikasiga ko`ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni masofada uzoq ushlab
tura olmasligiga guvoh bo`lishimiz mumkin.
Yugurish tezligi harakatni ko`rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlikning namoyon
bo`lishida yuguruvchi qadamining uzunligi, uning oyog’i uzunligiga, o`z navbatida, yuguruvchi oyoq
muskullarining erga tiranish kuchiga bog’liqdir. Shuning uchun harakat reaktsiyasining vaqt davomida
namoyon bo`lishiga qarab o`quvchining sprintda o`zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishimiz
g’oyatda mushkul.
Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqga “ko`chirish” qoidada kuzatilmagan. Uning ko`chishi
mashqlarni bir-biriga koordinatsiya nuqtai nazaridan yaqin o`xshashaligi bo`lsagina namoyon bo`lgan,
qolaversa individning mashqlanganligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo`lsa, bu ko`chish shunchalik
past darajada bo`ladi (N.G. Ozolin, 1949; V.M. Zatsiorskiy, 1961). SHunga ko`ra, tezkorlik sifati xaqida
gapirganda, bu sifatni, tarbiyalash xaqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkorlik xususiyatlarini
rivojlantirish xaqida gapirish lozim.
Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexaniq bo`laklarga (qismlarga) ajratib Chegaralangan
holda tavsiflashimiz mumkin. (masalan, depsinish tezligini aniqlash kerak bo`lib qolsa, yugurishda sonni
tez ko`tarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida (masalan:
uloqtirishlarda)harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo`lishi bilan umumiylashib (qo`shilib)
ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini
–
keskin harakat (rezkostp)ni vujudga keltiradi.
Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa,
tashqi qarshiligi yuqori bo`lgan mashqlar muskul kuchini rivojlantiruvchi vosita sifatida rol o`ynaydi.
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlantirish juda qiyin bo`lib, kuch talab qiladigan
mashqlar orqaligina muskul qo`zg’alishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini
oshirish vazifasi esa juda soda hal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida o`tishi lozim.
Buning uchun dinamik zo`riqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bilan zo`riqish harakatni to`la
amplitudada, eng
yuqori tezlikda, shug’ullanuvChi uchun me`yoridan oz vazminlikda yuk bilan yuzaga
keltiriladi.
Tsiklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi. Qo`llarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan
yuqori, oyoq qo`l bo`g’inlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo`laklaridan
yuqori darajada bo`lishi mumkin.
Harakat chastotasini o`lchash qoida sifatida vaqtning qisqa intervali orqali olib boriladi. Sprint
yuguruvchining 100 metrga yugurishdagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan qadamlari sonini
sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, tsikli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda
bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun takrorlash, takroriy - oshirib borish va
o`zgaruvchan mashq qilish metodlaridan foydalaniladi. Bunday metodlarni qo`llashda yugurish masofasi
shunday tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchining takroriy urinishlarida ham tezkorlik pasaymasligi
kerak.
Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda o`tadi, shuning uchun dam olish intervali
urinishlar orasida kislorodga muhtojlikni qondira oladigan darajada belgilanishi (o`rnatilishi) lozim.
Ularning oralig’ini engil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan to`ldirish tavsiya etiladi.
Emotsionallik va qo`zg’alishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo`lishi uchun
sharoit yaratadi. Bunda o`yin va musobaqa metodlari (bu metodlardan jismoniy tarbiya metodlari
mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda ishni tez bajarish charchash ko`zga tashlana boshlaganda bajarilsa, maksimal tezkorlik emas,
tezkorlik chidamliligi rivojlanadi.
Shug’ullanuvchining yoshi va ularning individual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini
chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o`g’il bolalarda esa 12-13 yosh hisoblanadi. Mashqlarni standart
ravishda takrorlayverish yoshlikdanoq “tezlikning to`sig’ini” vujudga keltiradi. KiChik maktab
yoshidagilar harakatli o`yinlar, o`rta va katta maktab yoshida sport o`yinlari, tezkorlik bilan bajaradigan
standart yugurishlardan foydalanish foydaliroqdir.
Harakat tezligi reaktsiyasini sekundlar va Milli sekundlar bilan o`lchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun
vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaktsiyasi tezlik talab qiladigan turli
harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaktsiyasini “ko`chish”i (tezlikning
ko`chishi) kuzatilmaydi, ya`ni tezlik reatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin.
Harakat reaktsiyasini rivojlantirishda turli-tuman harakatli, sport o`yinlarini vosita sifatida qimmati
yuqori, ammo basketbol ularning chida etakchisidir.
Uni tarbiyalashning asosiy metodi - paydo bo`lgan, bo`ladigan signallarga imkoni boricha tez reaktsiya
qila olish.
Analitik yondoshish metodi, ya`ni engillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib
tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi.
Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaktsiya qilish vaqtini oldindan shartlashilgan turli-tuman
signallarga reaktsiya qilishni talab qiluvchi (masalan, to`xtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar
yoki o`qituvchi signali, buyrug’i bilan yugurish yo`nalishini o`zgartirish) mashqlarni yordamida
rivojlantiriladi. Sport o`yinlari reaktsiya qila olish va uni tarbiyalaydigan eng yaxshi vositadir.