Guliston davlat universiteti

2.1. Boshlang`ich sinf matematika darslarida iqtisodiy bilim berishning shakl va usullari.

Tabiy matematik o`qitishda iqtisodiy ta`lim tarbiya.

Iqtisodiy tushunchalar O`zbekiston halq ta`limi vazirligi bilan boshlang`ich 1-4 sinflar “ iqtisod alifbosi” matematik kitob tarkibida ham o`tila boshladi. Bu esa ba`zi misollar va boshqalarning iqtisodiy tushunchalar bilan bog`lab o`qitishdir.
Masalan 2 sinf matematika darslaridagi 6, 135, 139, 179, 363, 659, 678, 778, 786, 921, mashqlarda ish unumi yoki unumdorlik haqida gapiradi. Unumdorlik ma`lum vaqt oralig`ida bajariladigan ish miqdori bo`lib , unumdorlikning yuqori bo`lishi bajarilgan ish miqdorining ko`pligi sifatliligi hom ashyoni tejamliligi va mehnat qurollarini asralishiga bog`liq.
Masalan : 363 masalani ko`riylik.
Shogird 1 oy 4 ta dvigitelning, usta esa undan 3 ta ortiq dvigitelni ta`mirlaydi. Usta nechta dvigitelni ta`mir qiladi.
4*3=12
Javob usta 12 dvigitelni ta`mir qiladi.
- Kim ko`proq ish bajardi
- Usta
- Nimani bunyod qilishga qiziqtiradi. Tadbirkorlik kurtaklarini hosil qiladi.

• 
  Chunki shogird endi o`rganyati, ustaning mahorati katta shuning uchun ish unumi yuqori.
  

31- masala. Ishchi bir kunda qaychi bilan 28 ta qo`y junini mqshina bilan 75 ta qo`y junini qirqadi.
Masalaga savol qo`y va yech.
Masalani savol qo`yi b yechilgandan keyin o`qituvchi tehnikaning roli uning inson mehnatini yengillashtirish haqida gapirib mashika bilan ishlaganda ish unumi 3 marta ortganini holda 3 soatda bajariladigan ish mashinkadan 1 soatda bitganini ko`rsatadi.
Bevosita o`quvchining ish unumi haqida gapirilsa o`quvchining asosiy ishi o`qish bilim olishdir.Demak u qanchalik puhta bilim olsa tez o`qisa tez va hatosiz yozsa ish unumdorligi shunchalar katta bo`ladi.
Kitobning ohiridagi 4-misolning 4-bandiga qaraylik. Buyerda jadval bo`yicha ko`paytirish va bo`lishga doir 28 ta misol berilgan. Harbir o`quvchi 2 minut ichida shularning nechtasini yecha olishi tekshiriladi.
O`ylaymizki, iqtisodiy ta`limning ilk bosqichida shunga o`hshash savollarning o`quv jarayoniga tatbiq etaveradilar.

• 
  Sizning oilangiz kattami, kichikmi, qancha odam bor, kimlaringiz, ulardan qanchasi bolalar, qanchasi katta
  
• 
  Tabarruk bobolaringiz va buvilaringizda nevara va chevara qancha.
  
• 
  Hovlingizda < > nechta eshik, deraza bor.
  
• 
  Maktabda nechta va qancha faniar o`qitiladi.
  
• 
  Sizda <> nechta kitob va daftar bor.
  
• 
  Sizda <> badiy kitoblar bormi, ozmi, ko`pmi, qanday asarlar
  
• 
  Sinfingizda necha nafar o`g`il va qiz bola bor.
  
• 
  Soat gardimida nechta raqam bor.
  
• 
  Odamlar bir kunda necha soat ishlaydi, necha soat uhlaydi, necha soat dam oladi.
  
• 
  Bir kunda necha marta ovqatlanasiz.
  
• 
  Odamlar uchun kerakli buyumlar, tavarlar nomini yoz.
  
• 
  Avtobusda tahminan necha o`rindig` bor.
  
• 
  Oilangizda nechta odam ishlaydi. Necha nafari o`quvchi, bog`cha tarbiyalanuvchisi.
  
• 
  Inson uchun tabiiy meyoriy harorat qancha.
  
• 
  Bir buhonka non qancha. Batonchi.
  
• 
  Siz uhlaydigan honaning bo`yi va eni qancha.
  
• 
  Turar joylarda havo harorati qancha bo`lishi kerak.
  
• 
  << Koka-kolaning>> idishiga qancha suv sig`adi.
  
• 
  Qishloq va shaharda uylar necha qavatdan quriladi.
  
• 
  Honaning balandligi qancha bo`lishi
  
• 
  Katta hajmdagi jihozlar qaysi honada turishi kerak.Mehmonhonadami. Oshhonadami.
  
• 
  Chigit necha kunda yetiladi.Kashnich, ukro`pchi.
  
• 
  Bir soatda odam necha km yo`l yuradi.
  
• 
  Sinfhonani ikki novbatchi qancha vaqtda tozalaydi.
  
• 
  20 ta kulcha nonni yopish uchun onangiz tandirda qancha vaqt yoki necha kg un sarflaydi.
  
• 
  Bir oyda odam qancha miqdorda ovqat yeyish mumkin.
  
• 
  Bir imoratni bitishi uchun necha hil material kerak bo`ladi.
  
• 
  Necha hil gazlama turlarini bilasiz.
  
• 
  Necha hil traktor mashina turini bilasiz.
  
• 
  Dalada necha hil traktor mashina ishlatiladi.
  
• 
  Necha hil sabzavot turini bilasiz.
  
• 
  Bug`doydan necha hil mahsulot olinadi .
  
• 
  Mahallangizdagi oziq-ovqat do`konida necha turdagi mahsulot bor.
  
• 
  Necha hil sutli mahsulotni bilasiz.
  
• 
  Maktabda, tehnikumda, institutda necha yil o`qiladi.
  
• 
  Uch ikkidan kattaligi aniq, uch olma ikkita olmadan har doim kattami.
  
• 
  Bitta tarvuz, ikkita tarvuzdan kattami.
  
• 
  Bahodirjon bitta sotib oldi, Tolibjon ham ikkita qovun sotib oldi. Ular olgan narsani og`irligi bir hil bo`lishi mumkinmi.
  
• 
  Kamaz 6 tonna qum ortadi oddiy yuk mashinasi esa 5 tonna, 2 ta kamaz ko`p yuk tashiydimi yoki 3 ta yuk mashinasimi.
  
• 
  Bitta katta qutida 12 dona shakolat bor. Ikki kichik qutining har birida 6-7 donadan shakolat bor. Qaysi qutida shakolat ko`p. Bitta kattadami, ikkita kichikdami.
  
• 
  A puktdan B punktga ikkita yo`l olib boradi. Biri 6km , ikkinchisi 7 km B punktdan V punktga yo`l 8 km, bundan tashqari A punktdan B chetlab V ga elituvchi 15 km yo`l bor. A dan V ga olib boruvchi eng qisqa yo`lni ko`rsating.
  
• 
  <> kanfetining donasi 4 so`m. Oddiy saqichning donasi esa 2 so`m. Bahodirda 10 so`m pul bor u ikki hil kanfetni ta`tib ko`rmoqchi, buning uchun nima qilish kerak.
  
• 
  Do`konda qalamlar sotilmoqda. 2 ta bo`yoq qalam 3 so`m, 3 ta oddiy qalam 2 so`m turadi.Bahodir 10 so`mga necha hil qalam olish mumkin.
  
• 
  3 kg qovun 5 so`m, 2 kg qovun 3 so`m tursa, qaysi qovundan olgan bo`lar edingiz.
  
• 
  Tolibjonga 1 ta ruchka 2 ta qalam kerak, ruchka 5 so`m qalam 2 so`m turadi, yo`lda Tolibjon Bahodirni ko`rib qoldi va sotib olmoqchi bo`lgan narsalarini aytdi. Bahodir Tolibjonga ruchka sotib olsa u bilan qalamlar uchun qancha pul ketishini hisobladilar.
  

Boshlang`ich sinflarda iqtisodiy masalalar tuzish va ularni o`zgartirishga oid topshiriqlarni bajarish matematika o`qitishni turmush bilan bog`lash unumlashtira olish malakasining shakllanishiga, bir qator matematika tushunchalarini chuqurroq o`zlashtirishga, miqdorlar orasidagi bog`lanish va munosabatlarni yahshi tushunishiga imkon beradi. Shu bilan birga shunday topshiriqlarni bajarish o`quvchilar aktivliklarini oshiradi, ularda qiziqish uyg`otadi. Ularning mantiqiy tafakkurlarini va topqirliklarini rivojlantiradi. [17]
Iqtisodiy masalalar tuzish va o`quvchilar son ma`lumotlarini o`zlarining o`quv mehnat va o`yin faoliyatlaridan tanlab oladilar. Ayniqsa mahalliy material asosida tuzilgan masalalar qimmatligidir. Bunday masalalarni tuzishda:

1. 
   Tuman, Viloyat, Respublika gazetalari materiallarida foydalaniladi.
   
2. 
   Maktab, sinf rahbarining o`quv hisobotlaridan foydalaniladi.
   
3. 
   Ekskursiya materiallarida foydalaniladi.
   

Ekskursiyalarning maqsadi masalalari turning aniq hayoti materiallarini taasurotlarini bolalarga bu faktlarni turmushda bevosita tushuntirish yo`li bilan targ`ib qilishdan iborat. O`quvchilar bilan birgalikda ustahonalarga, fermer ho`jaliklariga, savho`z maydonlariga va boshqa joylariga ekskursiyalar o`tkaziladi. Bunda o`quvchilar, ishchilar, fermerlarning mehnati xozirgi zamon mashinalari va zamonaviy tehnikadan foydalanishlarini kuzatadilar va shunday son materiallarini yozib oladiki bu ma’lumotlar mahsulot hajmini xom ashyo sarfini ayri ishchi brigada va odam mehnat unumlarini ularni mehnat unumini orttirish uchun materiallarni va tejash uchun kurashlarini harakterlaydi.
Ekskursiyada qilingan jonli sonlar o`quvchilarning matematika darslarida o`z masalalarini tuzishga va yechishga asos bo`ladi. Masalan: qurilishga qilingan ekskursiya natijasida olingan ma’lumotlardan har hil ishlarni bajarishda materiallarda foydalanishga mashinalardan ishchi kuchidan foydalanishga doir masalalar tuzish va yechish uchun foydalanish mumkin, shunday masalalardan na’munalar keltiramiz:

1. 
   Eksvkavator 1 soatda 4 m uzunlikda chuqur qaziydi,shunday ish unumida 7 soatda necha metr uzunlikda chuqur qaziydi.
   
2. 
   Qurilishga 4 ta avtomashina material tashimoqda, ularning har birida 1 ta shofyor va 2 ta yukchi ishlamoqda. Hammasi bo`lib nechta odam band. Kolhozning fermasiga ekskursiya vaqtida olingan son ma’lumotlardan foydalanib bunday masalalar tuzish mumkin.
   
3. 
   O`tgan yili kuzda fermamizda 130 bosh sigir bo`lib, bu sigirlarning har biri bir yil davomida o`rtacha 2220 l dan sut berdi. Endi ular soni 240 bosh bo`ldi va har biridan 2500 l sut sog`ib olindi, agar 100 l sutdan 4 kg saryog` tuishsa bu yil fermamiz bulturgiga qaraganda qancha ortiq saryog` berdi.
   
4. 
   1990 yilda biriga 240 bosh sigirga har biri uchun 12 tonna hisobidan va 400 bosh bosh buzoqning har biriga 7 tonna hisobidan silos tayyorlandi. Agar bitta mashinaga 2500 kg dan silos massasi orttirilgan bo`lsa, tayyorlangan hamma silosni tashish uchun qancha mashina kerak bo`ladi
   

Mahalliy material asosida tuzilgan masalalarning tahliliy tematikasini sinflar bo`yicha kengaytiramiz:

1. 
   Sinf, oila, maktab hayotiga doir masalalar.
   
2. 
   Yoshlar otryadiga oid masalalar.
   
3. 
   O`z uyi, ko`chasi hayotiga doir masalalar.
   
4. 
   O`z savho`zi yoki kalho`zi hayotiga doir masalalar, yerga ishlov berish, ekinlarni parvarish qilish, hosilni yig`sh, qishloq ho`jalik mahsulatlarini kolho`zchilarga taqsimlash, hayvonlarga beriladigan ozuqalarning hisobi bilan bog`liq va boshqa masalalar tuzish.
   
5. 
   O`z shahrimahallasiga doir, transport, stadioni, sport maydonlari, kutubhonalar, fabrikalar, zavodlar, kabinetlar va hokozo bilan bog`liq masalalar/
   
6. 
   O`z tumani yoki qo`shni tumanlar hayotiga doir masalalar.
   
7. 
   O`z viloyati, butun respublika va butun vatanimiz hayotiga doir masalalar o`qituvchi ko`rsatilgan tematika bilan erkin muomila qilish huquqiga ega talab qilingan o`rinda bu sistema chegarasidan tashqari chiqish mumkin, ammo bu chetga chiqishlari o`qituvchilarning yosh hususiyatlari yoki matematika dasturi talablarini hisobga olgan holda bajarilishi kerak. Endi matematika darslarida mahalliy materiallaridan foydalanish ishda qo`llanilgan metodik usullarni qarab chiqamiz.
   

1. 
   O`qituvchi tomonidan tuzilgan masalalar o`zining tuzilishi darajasi boyicha stabil darsliklardan joyolgan masalalarga yaqin bolishi uchun dastlabki paytlardan tayyor masalalar namunasiga qarab mahalliy materiallar asosida masalalar tuzish usilidan foydalanish mumkin.
   
2. 
   Mahalliy materiallardan foydalanishda tayyor masalalar o`qituvchiga katta yordam berishi mumkin bu masalalarda aniq son ma`lumotlari beriladi. Bunday masalalardan o`qitiuvchilar tevarak – atrofdan yoki ma`lumotnomalardan real ma`lumot-largina tanlaydi, shunday masalalar namunalarini keltiramiz.
   
3. 
   Yechishlari uchun hamma yoki ba `zi son ma`lumotlarni topishga to`gri keladigan masala savollardan foydalanish ham mumkin. Masalan ushbu kolho`zimizning erkin maydoni necha kunda haydab bo`linadi. Degan masalani yechish uchun oldindan barcha zarur ma`lumotlarni chunonchi ekin maydonidan yuzi yer haydash bilan band bo`ladigan traktorlardan soni va har bir traktorning ish unumini toppish kerak. Masala savollarga bir necha misol.
   

1. 
   Kolhoz mollariga bir yilda qancha don kerak.
   
2. 
   Kolho`zimizning hamma kolho`zchilarning pul daromadlari qancha.
   

1. 
   Kolho`zimiz podasida… bosh bo`lib ularning … bosh buzoq sigirlar buzoqlardan … marta ortiq qolganlari esa qo`ylar. Podada nechta qo`y bor.
   
2. 
   Har kg pahtadan … kg sof tola olish mumkin … Tonna sof tola olish uchun qancha pahta olish kerak. Shunga o`hshash bir qator masalalar 3 sinf matamatika darsligida berilgan ma`na ulardan ba`zilari.
   
3. 
   Sinfimizdagi … o`quvchining har biri tekin foydalanish uchun darslik olishdi. Agar o`qish kitobi … tiyin rus tili darsligi … tiyin tursa hamma darsliklar qancha turadi.
   

Masalan yechib bo`lgandan so`ng bolalar e`tibori masalalarning javobiga qaratish kerak. Bu javob butun sinf o`quvchilari uchun darsliklardan qancha mablag` ajratganini ko`rsatadi. Butun mamlakatimiz uchun bu mablag` juda katta bo`ladi. O`quvchi bolalar e`tibori darsliklardan avaylab foydalanish zarurligini qaratadi.

4. 
   Sonlar ….. tonna qizcha …..ta daftar oldi. Bola olgan daftarlari uchun qisqacha qaraganda ….. tiyin ortiq to`ladi. Olgan daftarlari uchun bola qancha va qizcha qancha to`lagan.
   
5. 
   Masalani to`ldir va yech. Ikki samaliyot bir hil tezlik bilan uchdi bir samaliyot havoda 4 soat ikkisi 6 soat bo`ldi. Birinchi samaliyot ikkinchisiga qaraganda …..km masofani uchib o`tdi. Har qaysi samaliyot qancha masofani uchib o`tgan.
   

Mahalliy material asosida tuzilgan masalalardan sinf ishida ham uy ishida ham foydalanishi mumkin. Bu o`rida kartochka topshiriqlari katta yordam berishi mumkin. Bu o`rinda mana shunday kartochkalardan bittasi.
Mahalliy materiallar asosida tuzilgan masalalar o`quvchilardan qiziqish uyg`otish uchun masala shartini konkretlashtirish usilidan foydalaniladi. Shu maqsadda masalalarning shartlariga ba`zi real nomlar familiyalari va ismlari shuningdek umumiy tomonidan ishlatiladigan bir qator terminlar kiritiladi. Bunda albatta ortiqcha konkretlashtirishlar hisobiga masalalarning shartlarini qorong`ilashtirib yubormaslik uchun meyorini bilish kerak.
Masalan: qishloq, maktab o`quvchilari ushbu masalani yechishni 5 kishidan iborat zveno kundalik norma 300 kg bo`lishiga qaramasdan har kuni 600 kg dan pahta tergan.
Masalani yechishdan oldin o`quvchilarga ularning sovho`zi haqida va Haliqova , To`laganova , Hakimova, Ibrohimova, Po`latovlar ishlatilgan zveno haqida borayotgani aytiladi.
Psihologik tekshirishlar shuningdek praktikalarning kundalik kuzatishlari o`quvchilar tomonidan masalalar shartlaridagi munosabatlarning aniqlanishi natijasida o`rgatilgan bog`lanishlarning puhta bo`lishini o`quvchilar namunalaridan ko`rib idrok qilishlari asosida ya`ni eshitganlari va ko`rganlarini to`g`ridan- to`g`ri ko`chirib olishlari asosida hosil bo`lgan bog`lanishlar esa turg`unmas bo`lishini ko`rsatmoqda. 3 sinfda masalalar tuzish bo`yiocha bir qator boshqa topshiriqlardan ham foydalaniladi

Sharti va ma`lumotlari ko`ra masalalar tuzish. Shu hildagi bir qancha topshiriqni qaraymiz.

1. 
   Maktab- internat uchun 180 so`mga har bir 12 so`m turadigan ko`rpalar va 40 so`m har biri 8 so`m turadigan odeal olindi. Masala yechimining ohirgi amali: a) qo`shish b) ayirish v) bo`lishamali bo`lsa, masalaga savol qo`y.
   

2. 
   Maktab uchun har biri 10 tiyin turadigan umumiy daftardan 6 so`mlik har biri 2 tiyin turadigan oddiy daftardan 18 So`mlik sotib olindi. Daftarlarning soni haqida ushbu so`zlar ishtirokida savollar qo`y:
   

a)qancha: b) necha marta: v)hammasi qancha.
3. Ikki spo`rtchi 1 km ga yugurishni musobaqalashmoqda. Ulardan biri 850 m o`tganda ikkinchisi 825 m o`tdi. Berilgan shartga mumkin bo`lgan hamma savollarni qo`y va tegishli masalalarni yech.
Topshiriqlarni bajarishda o`quvchilarda masalani shartning shematik chizmasi yordam berishi mumkin.
Shemaga qarab AD, AB, AC, kesmalarning qiymatlari ma`lum , BD, BC, CD, kesmalarning qiymatlari noma`lum ekanini ko`ramiz. Noma`lum kesmalar uzunliklarini bilish uchun o`quvchilar bunday savollarni tuzishadi.
Birinchi spo`rtchi yana qancha masofaga yugurishi kerak.

3. 
   Tikuvchi ayol `` ilgari men 12 ta standartdan ishlar edim. Endi 16 ta stanokda ishlayman. Plan bo`yicha 1 stanokda soatiga 8 m 50 sm to`qilishi kerak men esa 9 m 87 sm to`qiyman`` dedi. Shu hikoya bo`yicha to`quvchi ayolning ish kunini 8 soat hisoblab masala tuz. Bunda asosiy ish masalaga savol tuzishdan iborat. Masalani umuman bunday ifodalash mumkin.To`quvchi ayol ilgari 12 stanokda ishlardi endi esa 16 tasida ishlaydi. Plan bo`yicha 1 stanokda soatiga 8 m 50 sm gazlama to`qilishi kerak u esa 9 m 87 sm to`qiydi. To`quvchi ayol 8 soatlik ish kunida plan bo`yicha to`qiladigan gazlamadan qancha ortiq to`qiydi. Savolni bunday ifodalash ham mumkin tikuvchi ayolning 1 kunlik ish unumi qancha ortdi. Sharti son ma`lumotlarning biri va savoliga ko`ra masala tuzish.
   

1. 
   Velosipedchi 3 soatda 37 km yurdi. 1 soatda u 14 km yurdi velosipedchi 2 soatda necha km va 3 soatda necha km yurgan. Sen bu masalani yecha olasanmi agar yecha olmasang uni shunday ma`lumotlar bilan to`ldirki shundan keyin uni yechish mumkin bo`lsin. Topshiriqlarni chizmaga qarab qisqacha bunday yozish mumkin.
   
2. 
   2-sinf o`quvchilari parkdagi darahtlarni qo`riqlashmoqchi bo`lishdi, hamma ishni ular o`zaro teng taqsimlashdi, agar ikkinchisi sinfda 43 o`quvchi bo`lsa o`quvchilar qancha darahtni qo`riqlamoqchi. Sen masalani yecha olasanmi. Agar yecha olmasang shartni shunday to`ldirki uni yechish mumkin bo`lsin.
   
3. 
   Preskurantdan foydalanib masalani yech.
   

1. 
   Magazinda 68 erkaklar plashi va 62 ta ayollar plashi bor. Bu plashlarning hammasi qancha turadi.
   
2. 
   Magazinda bir kunda 56 ta erkaklar va shuncha ayol paltosi sotildi, magazinda erkaklar paltosidan ayollar paltosiga qaraganda qancha ortiq pul tushgan.
   
3. 
   Internat o`g`il bolalar uchun 38 ta kastyum va qizlar uchun 42 ta ko`ylak oldi. Bularning hammasiga qancha pul to`lagan.
   

Mollarning nomi	Bahosi so`m bilan
Erkaklar plashi	27
Ayollar plashi	32
Erkakalar paltosi	45
Ayollar paltosi	38
O`gil bolalar kostyumi	18
Qizlar ko`ylagi	14

Bunda o`quvchilar qanday ma`lumotlar yotishmayotgani aniqlashlari va ularni jadvaldan topishlari kerak. Ortiqcha ma`lumotlar berilgan masalalarda aniqlashtirish.

1. 
   O`quvchilar kolho`zga kortoshka hasilni yig`ib olish yordam berishdi 1 kuni ular 40 qop kortoshka terishdi 2 kuni 1 kundan 10 qop ko`p terishdi. Ular uchinchi kuni 35 qop kortoshka terishdi o`quvchilar hammasi bo`lib 3 kunda 125 qop kortoshka terishdi o`quvchilar 2 kuni necha qop kartoshka terishgan. Masala shartini grafik tasviri 35 va 125 son ma`lumotlar ortiqcha ekanligida yaqqolhosil qilish imkonini beradi. O`quvchilar masala shartini masalani yechish zarur bo`ladigan sonlarni to`ldirib o`zgartirishadi masalani yechib bo`lgandan keyin masalani o`zgartirishga doir bunday topshiriqlarda berish mumkin.
   

Agar masalani savolini o`quvchilar 3 kunda necha qop kartoshka terishgan kabi bo`lsa masala shartiga qaysi sonlar saqlanishi kerak.
Masalani shunday o`zgartiringki unga bunday savol qo`yish mumkin bo`lsin o`quvchilar 3 kuni necha qop kqrtoshka terishgan. O`quvchilarning bu savolga javob berishlariga shematik chizma yordam berdi 29 m shartidan 2 ta ko`ylak 3 ta va 5 ta halat tikishdi. Buluzkalarga 3 metr ko`ylaklarga buluzkalarga qaraganda 3 metr ortiq shoyi ketdi qolgan shoyi halatlari ketdi. Halatlarga necha metr shoyi ketdi. Masalaga doir har topshiriqlar berish mumkin.
Masala shartini shunday o`zgartirki unda masalani yechish uchun zarur bo`lgan sonlargina qolsin 29 metr shoyidan bluska ko`ylak va halatlar tikishdi. Bitta bluskaga 3 m bitta ko`ylakka undan 3 m ortiq shoyi ketdi, qolgan shoyidan esa nechta halatlar tikildi. Halatlarga qancha shoyi ketgan.
Masalani shartini shunday o`zgartirki unda berilgan hamma sonlar yechilishi uchun zarur bo`lsin, bitta ko`ylakka qancha shoyi ketgan. 1 buluskachi? 1 halatchi?
Agar masalani savolni quyidagidek bo`lsa, uning shartida qaysi sonlar saqlanib qolish kerak 1 halatga necha metr shoyi ketgan 29 metr shoyidanko`ylaklar buluskalar va 5 halat tikildi buluskalar 3 metr ko`ylaklarga buluskalarga qaraganda 3 metr shoyi ortiq ketdi. Qolgan shoyidan halatlar tikishdi 1 ta halatga qancha shoyi ketgan.
Stol 20 so`m, sto`l-stul bahosining ¼ qismicha turadi, stol-stuldan necha marta qimmat turadi. O`quvchilar darov stol stuldan 4 marta qimmat turishini fahmlashlari kerak. Chunki stolning bahosi stul bahosining ¼ qismiga teng, yechishda 20 so`mdan foydalanishadi ya`ni bu ortiqcha sonlar ammo bunday yechish ham mumkin edi. Berilgan savol va jadval bo`yicha masalalar tuzing. Topshiriq darahtlarning necha yil yashashi mumkinligini jadvalni qarab chiq va bu jadvaldagi ma`lumotdan foydalanib bu darahtning 2 darahtning necha yil yashay olishini aniqlashga doir masalalar tuz va ularni yech. Rasm , shema yoki chizmaga qarab masala tuz. Grafik model bo`yicha masala tuzishda grafik modelni to`la analiz qilish ya`ni berilganlar va izlanayotgan miqdor qanday ifodalanayotgan ular orasidagi bog`lanish qanday. Berilganini har bir shartli belgini qanday tuzishi kerakligini qarab chiqish kerak. Chizma, rasm va shema bo`yicha masala tuzishda doir necha misol qaraymiz.
Shematik rasmga qarab bolaga nechtadan ko`chirma rasmli varoqlar berilganligini qanday bilish mumkinligini o`ylab ko`r.
Har bir to`g`ri burchak nimani bildiradi ko`chirma rasm solingan paketni bildiradi.
Masalada gap nima haqida boradi. Olim bilan Qo`chqorga ko`chirma rasm sovg`a qilganliklari haqida.
Yuqoridagi to`g`ri to`rtburchaklar nimani tasvirlaydi. Olimga sovg`a qilingan ko`chirma rasmlar solingan paketini bildiradi.
Olimga nechta paket sovg `a qilishgan. Olimga 3 paket sovg`a qilishgan.
Pastda tasvirlangan to`g`ri to`rtburchak nimani ko`rsatadi. Qo`chqorga sovg`a qilishgan ko`chirma rasmlar solingan paketlar sonini bildiradi.
Qo`chqorga nechta paket sovg`a qilishgan. Qochqorga ham Olimga ham sovg`a qilishgan paketlardan ikkitasini sovg`a qilishgan.
Masalada yana nima ma`lum. Hamma paketlardagi rasmli varoqlar soni hammasi bo`lib 60 ta ekan. Masalani qanday o`qish mumki. Olimga ko`chirma rasmli 3 ta paket sovg`a qildi. Qo`chqorga esa shunday paketlardan 2 tasini sovg`a qilishdi bu paketlar hammasi bo`lib 60 ta rasmli bor. Har qaysi bolaga nechtadan rasmli varoq sovg`a qilishgan.
Chizma bo`yicha masala tuz va uni yech.
Masalada nima haqida gap boradi 3 bo lak sim haqida yuqoridagi kesma nimani tasvirlaydi 1 bo`lak sim necha metr ekanligini 1 bo`lak sim necha metrligini ma`lummi ha, birinchi bo`lak 4 metr.
2 kesma nimani tasvirlaydi, 2 bo`lak sim necha metr ekanligini.
Masalada 2 bo`lak sim necha metrligi haqida nima ma`lum 2 bo`lak sim 2 bo`lakdan 2 marta ko`p.
3 kesma nimani tasvirlaydi 3 bo`lak sim necha metr ekan.
4 bo`lak sim necha metr ekanligini ma`lummi yo`q.
3 bo`lak sim necha metr ekanligini haqida nima ma`lum 3 bo`lak sim 2 bo`lak simdan 3 metr ortiq.
Masalada nimani bilish talab qilinadi 3 bo`lakda necha metr sim bor.
Qanday masala tuzish mumkin 1 bo`lakda 4 metr 2 bo`lakda 1 bo`lakdagidan 2 marta ko`p 3 metr ortiq sim bor. 3 bo`lakda necha metr sim bor.

Masalada so`z nima haqida boradi. Ikkinchi jismning harakati haqida .

Masalada qanday jismning harakati haqida so`z boradi. Agar savolga javob berishga qiynalsangiz u holda 3-sinf matematika darsligining ilova qismida berilgan o`rtacha tezliklar haqida ma`lumotlarga qarang. Masalada ikki poezning harakati haqida gap boradi.
Har bir poyezd qayerdan harakat boshladi. Poyezdlar harakatni a va b punkdan boshladi.
Strelkalar nimani ko`rsatadi. Poezdlar bir-biriga qarab harakat qilgan.
A B kesma nimani tasvirlaydi. A va B puktlar orasidagi masofani.
A va B punktlar orasidagi masofa 312 km gat teng.
Bayroqcha nimani ko`rsatadi uchrashishi joyini.
Bauroqcha chapdagi bo`linishlar nimani ko`rsatadi A punkdan chiqqan poyezd yo`lda 3 soat bo`lgan.
Bayroqchadan o`ngdagi bo`linishlar nimani bildiradi B punkdan chiqqan poyezd yo`lda 3 soat bo`lgan.
Strelkalardan ustidagi yozuvlar nimani bildiradi. A punkdan chiqqan poyezdning tezligini toppish kerak.

Masalan qanday o`qish mumkin. Oralaridagi masofa 312 km bo`lgan A va B punklardan ikkita poyezd bir vaqtda bir-biriga qarab yo`lga chiqishdi. Poyezdlar yo`lda 3 soat bo`lgan, birinchi poyezd soatiga 34 km tezlik bilan yurgan. Ikkinchi poyezd qanday tezlik bilan yurgan?

Chizmaga qarab masala tuzing va uni yeching.

Oralaridagi masofa 480 km bo`lgan ikki shahardan biridan ikkinchisiga qarab 2 ta avtobus yo`lga chiqdi. 1-avtobus 60 km/s tezlik bilan, 2-avtobus 80 km/s tezlik billan 1 soat keyin yo`lga chiqgan bo`lsa, 2-shaharga qaysi avtobus oldin yetib keladi?
Yechish: 1) 480:60=8
2) 480:80=6
3) 6+1=7
Javob: 2-avtobus 7soatda birinchi bo`lib yetib boradi.
Masalada so`z nima haqida boradi. Ikki to`p gazlama haqida.
Teng kesmalarni har biri nimani bildiradi.
Yuqoridagi kesma nimani tasvirlaydi birinchi to`pdagi gazlama letlari sonini tasvirlaydi.
Birinchi to`pda necha metr gazlama borligi ma`lum. Ha ma`lum birinchi to`pda 8 m gazlama bor.
Pastki kesma nimani tasvirlaydi. Ikkinchi to`pdagi gazlama metr sonini bildiradi.
Ikkita to`pda necha metr gazlama borligi ma`lumki, ha ma`lum ikkinchi to`pda 16 m gazlama bor.
Ikkinchi kesma ostidagi 24 so`m qimmat degan yozuv nimani bildiradi. Bu yozuv nimani bildiradi. Bu yozuv ikkinchi to`p birinchisidan 24 so`m qimmat turishini bildiradi. Qanday masala tuzish mumkin. Bir to`pda 8 m ikkinchi to`p gazlamada 16 m bor. Ikkinchi to`p birinchi to`pdan 24 so`m qimmat har qaysi to`p gazlama bilan yechiladigan masalalarning yechilishi usullarini umumlashtirishdan iborat. 3-sinf soni iboralar bo`yicha asosan murakkab masalalar tuziladi.
O`quvchilar har qatorga 12 to`pdan 4 qator olma ko`chati va qatorga 18 to`pdan 2 qator olho`ri ko`chati o`tkaziladi. O`quvchilar hammasi bo`lib necha to`p ko`chat o`tkazildi. Bu ikki qiymatning yig`indisi topishga doir masaladir. Masala sharti bo`yicha o`quvchilar bunday ifoda tuzadilar. Ikkinchi topshiriq beriladi ushbu ifoda bo`yicha masala tuz. Ko`rib turibmizki o`quvchilar birinchi masalaga o`hshash masala ya`ni ikki ko`paytmaning yig`indisini topishga doir masala tuzishlari kerak. Masalan bunday masala tuzish mumkin. Har bir metr 5 so`mdan 4 m va har bir metrga 3 so`mdan 7 metr gazlama olindi hamma gazlamaga qancha to`lagan.
Masalada so`z nima haqida boradi. Kartoshka va karam ekilgan to`g`ri to`rtburchak shaklida yer uchastkasi haqida.
To`rtburchakning bo`yi va eni haqida ma`lummi, ha ma`lum.
To`g`ri to`rtburchakning bo`yi 54 metr eni esa 48 metr.
Masalada yana nima ma`lum hamma yerning 9 dan 5 qismiga kartoshka ekilgan.
Masalada nima noma`lum qancha yerga karam ekilganligi .
Masalani qanday o`qish mumkin. To`g`ri to`rtburchak shaklidagi yer uchastkasining bo`yi 54 metr eni 48 metr uchastkaning 5/9 qismiga kartoshka ekilgan qolgan qismiga karam ekilgan qancha yerga karam ekilgan.
Harfiy va sonlar ifodalariga ko`ra masalalar tuzish.
3-sinfda harfiy ifodalar A+B, a-b, a*b,a;b ko`rinishdagi ifodalar nazarida tutilmoqda bo`yicha shunday soda masalalar tuziladiki bu masalalarning asosiy maqsadi to`g`ri arifmetik amalning biri.
Shu kartochka bo`yicha tuziladigan masalalar

1. 
   Bolalar qushlar uchun 72 ta uya yasashlari kerak edi ular shu uyalarning 1/4 =qismini yasab bo`lishdi ular yasashlari uchun qancha uya qoldi.
   
2. 
   O`quvchilarning 1 gruppasi qushlar uchun72 ta uya 2 gruppasi birinchi gruppadan 4 marta kam uya yasashi kerak. O`quvchilarning birinchi gruppasi ikkinchisidan nechta uya yasadi.
   

Bu kartochka bo`yicha tuziladigan masalalar

1. 
   4 ta mehnat darsining har birida o`quvchilar qushlarga 15 tadan uya yasashdi agar o`quvchilarning yasashlari uchun 12 uya qolgan bo`lsa ular hammasi bo`lib qancha uya yasashlari kerak bo`ladi.
   
2. 
   1-sinf o`quvchilari qushlar uchun 15 ta uya yasashdi. Yuqori sinf o`quvchilari esa ulardan 4 marta ko`p uy yasashdi bu ular yasashlari kerak bo`lganidan 12 ta kam yuqori sinf o`quvchilari qancha uya yasashlari kerak. Bunday kartochkalarning bo`lishi deb yozadi Abalyev o`qituvchining uy vazifalarini va sinfda bajaradigan mustaqil ishlarni tashkil etishni anchagina yengillashtiradi 3- sinf matematika darsligida berilgan ifodalardga binoan harakatga doir masalalar tuzishning talab qiladigan bir qator masalalar berilgan shularni ba`zilarini qaraymiz.
   

1. 
   Quyidagi ifodalarga qarab tezlik va vaqt masofa miqdorlari qatnashgan masalalar tuz. Bu topshiriqni qarashdan oldin o`quvchilari uchrashma harakatga doir har hil masalalarni yechish bilangina tanishishgan. Shu sababli bu yerda harakatga doir masalalar haqidagina so`z borishi mumkin bo`lgan ifodani ko`ramiz.
   

Qaralayotgan ifoda eng ifoda amal nima
Ifodani yeching 45 va 52 sonlarning yig`indisi bilan 4 sonining ko`paymasi
Biz tezlik va vaqt masofani miqdorlari qatnashgan masala tuzishimiz kerak. Biz miqdorlarning qaysisini qolgan 2 tasining ko`paytmasining teng. Masofa tezlik bilan vaqtning ko`paytmasi teng. Doskaga va bolalarning daftarida 45 va 52 sonlarning nima bildiradi. Harakatlanayotgan jismlarning tezligi.
Masalada qanday jismlarning harakati haqida so`z boradi o`quvchilar soatiga 60-50 km tezlik bilan poezlar harakat qilishini eslashadi. 4 soni nimani bildiradi poyezdlar 4 soat yurgan poyezdlar 4 soatgan keyin uchrashgan.
Qanday masala tuzamiz ikki kundan bir vaqtda bir-biriga qarab 2 poyezd chiqqan va 4 soatdan keyin uchrashdi 1 poyezd soatiga 45 km 2 esa soatiga 52 km tezlik bilan yurdi. Punktlar orasidagi masofani top. 36;5+4 ifodani qaraymiz yuqoridagi mulohaza yufitib o`quvchilar bunday hulosaga keldilar 36 2 pioda o`tgan masofa 4 b 5 bir-biriga qarab kelayotgan piyodalarning tezliklari masalada uchrashish vaqtini toppish kerak o`quvchilar 36;4+5 ifodani analiz qilish asosida bunday masala tuzish mumkin degan hulosaga keladilar. Bir biridan 36 km masofadan bo`lgan 2 punkdan bir vaqtda bir biriga ikki pioda yo`lga chiqdi birinchi pioda 5 km ikkinchisi soatiga 4 km yurdi. Pilodalar necha soatda uchrashdilar.