8
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
mərkəzi (şiə) şivəsi - Xızı rayonunun Ərüsküş və Dağquşçu kənd
sovetliyi ərazisində yayılmış şivə; 3) cənub (şiə) şivələri - Xızı
rayonunun digər ərazilərində və Siyəzən rayonu ərazisində ya
yılmış şivələr (56, 12).
Dilin dialekt, ləhcə və şivələrə bölgüsü elmi prinsiplər zəmi
nində aparılır. Bu məsələ dialektologiyanın tədqiqat dairəsindədir.
Ayırma oxşar və fərqli dil hadisələrinin təyini əsasında aparılır. Bi
zim fikrimizcə, Azərbaycan tatlarının dilinin ləhcələrə bölgüsü əsa
sında coğrafi prinsipin durması qənaətinə gəlmək olur. Çünki tat
dilini ləhcələrə bölmüş müəlliflər, əslində, ləhcə səviyyəsində kifa
yət qədər fərqin olub-olmamasını açıqlamırlar. Məsələn, T.Əhmə-
dov tat dilinin Quba ləhcəsini şərti olaraq Rustov, Novdün, Şuduq,
Çiçi, Zarqova, İsnov və Talıblı şivələrinə bölmüşdür. Lakin müəllif
qeyd etdiyi kəndlərdə yaşayan tatların dillərində hansı şivə fərqləri
nin olmasına xüsusi diqqət yetirmir (24, 14).
Burada bir məsələni də diqqət mərkəzinə çəkmək yerinə dü
şür. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, tatların mənşəyi, tarixi, etnoqra
fiyası, mədəniyyəti və dilləri haqqında müxtəlif tədqiqatlar mövcud
dur. Həmin tədqiqatlarda Azərbaycan ərazisində yaşayan tatların di
ni mənsubiyyətlərinə görə aşağıdakı 3 qrupa bölünür: 1) müsəlman
tatları; 2) yəhudi tatları; 3)xristian tatları.
Bu bölgü təkcə Azərbaycan Respublikası üçün deyil, başqa
ölkələrdə yaşayan tatlar üçün də səciyyəvidir. Dini baxımdan üç
müxtəlif qrupa bölünmədən asılı olmayaraq tatlar eyni bir dildə - tat
dilində danışırlar. Bununla belə dini mənsubiyyətinə görə fərqlənən
qrupların dillərində oxşar cəhətlərlə yanaşı, fərqli xüsusiyyətlər də
az deyildir. Məhz belə fərqlər həmin qrupların dillərinin ayrı-ayrı
lıqda öyrənilməsini zəruri etmişdir.
Zənnimizcə, tat dilinin bu bölgü üzrə tədqiqinə əsas yaradan
amillərdən biri də tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub dil daşıyıcıları
nın kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən materiallar toplanması
olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda
tədqiqinin elmi dəyərini azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda
9
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
müqayisəli tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır.
Mövcud araşdırmalar göstərir ki, bu qrupların daşıdıqları dil eyni
dir. Belə olan halda mövcud materiallar əsasında oxşar və fərqli dil
hadisələrini təyin etmək, bunların əsasında ləhcə və şivələrə ayırma
nı dəqiqləşdirmək daha düzgün olardı.
Şivənin yaranma səbəbləri dildə baş verən dəyişmələrdən irəli
gəlir. Cəmiyyətdə yaşayan hər bir fərdin özünəməxsus danışıq şivə
si vardır və bu digərlərin nitqindən seçilir. Bu cəhət nitqin fərdiliyi
ilə bağlıdır. İctimai həyat şəraitinə görə fərdlər bir-biri ilə dil əlaqə
sində olurlar və onların nitqlərindəki fərqlər bu birlik üçün ümumi
bir fonetik, qrammatik və leksik sistemdə bircins forma almış olur.
Bilavasitə birbaşa dil əlaqələri bəzən ayrı-ayrı qrupların, kiçik ərazi
də yaşayanların arasında olduğundan onların dili ilə bu cür başqa
ərazilərdə yaşayanların dilləri arasında fərqlər üzə çıxmış olur.
Azərbaycanda yaşayan Lahıc tatları ilə Abşeron ərazisində yaşayan
talar arasında tat dili səviyyəsində dil əlaqələri yoxdur. Bu baxım
dan Lahıc tatlarının istifadə etdiyi tat dili ilə Abşeronda istifadə olu
nan tat dili arasında fərqlər yaranmış olur. Eyni sözləri Quba, Şama
xı, Xaçmaz, Xızı tatlarının dilləri haqqında da demək olar. Beləlik
lə, bir-biri ilə real dil əlaqələrinin olmaması tatların istifadə etdiyi
dildə müxtəlif səviyyələrdə - fonetik, qrammatik, leksik səviyyələr
də dil fərqləri özünü göstərir. Bu fərqlərin ləhcə və ya şivə səviyyə
sində olmasını dəqiq həll etmək çətindir. Nəzərə alsaq, ki, şivə daha
kiçik dil kollektivlərinin dilləri arasındakı fərqlərdir. Onda Lahıc,
Quba və Abşeron tatlarının dilindəki fərqlər ləhcə səviyyəsində qə
bul edilə bilər. Belə olan halda Quba, Dəvəçi, Xızı, Qonaqkənd,
Şamaxı, Xaçmaz, Kilvar tatlarının dillərinin hər birini tat dilinin
ayrıca şivəsi və ya ləhcəsi kimi qəbul etmək müəyyən mübahisələr
doğurur. Bu məsələnin elmi həlli linqvistikada ləhcə və şivəni bir-
birindən ayırmaq üçün istifadə olunan əlamətlər əsasında mümkün
dür. Dialekt, ləhcə və şivələri bir-birindən ayırmaq, təbii ki, fərqlən
dirmə meyarlarını tələb edir. Dialekt ərazi, sosial, peşə ilə bağlı bir-
biri ilə əlaqədə olan bütün dil daşıyıcıları ilə müqayisədə istifadə
10
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
olunan ümumxalq dilinin bir formasıdır. Ləhcə ümumi dil hadisələri
ilə bağlı olan şivələr qrupunu birləşdirən böyük dil kollektivinin
dilidir. Şivə kiçik ərazidə istifadə olunan ümumxalq danışıq dilinin
fərqlənən formasıdır.
Dialektlərarası leksik fərqlərin təyini üçün bir sıra meyarlar
dan istifadə olunur. Təcrübədə üç əsas meyar tətbiq olunur: 1) qarşı-
lıqlı-ekvivalent dil faktlarının müxtəlif şəkildə adlandırılması; yeni
anlayışın, predmetin fərqli sözlərlə adlandırılması; 2) qarşılaşdırma
bilməyən leksik dialekt fərqləri; bir ərazidə mövcud olan pealiyanın
başqa ərazidə olmaması səbəbindən doğan leksik fərqlilik; 3)
qarışıq leksik dialekt fərqləri; leksik vahidlərin ifadə planında fone-
tik fərqlilik.
Mövcud tədqiqatlar göstərir ki, Xəzərətrafı ərazidə yayılmış
tat dili digər İran dilləri arasında xüsusi mövqeyə malikdir. Tat dili
nin İran dilləri ailəsində yeri, bu dilin ləhcələri arasındakı fərqlərin
öyrənilməsi dilçiliyimizdə aktual problem olaraq qalmaqdadır.
Bizim fikrimizcə, tat dilinin İran dilləri arasındakı yerini
müəyyənləşdirmək, onun İran dillərinin, dialekt və ləhcələri ilə mü
qayisəli şəkildə öyrənilməsi üçün dəqiq elmi təsnifat prinsiplərinə
əsaslanmalıdır. Mahiyyət etibarilə geniş dil materialını əhatə edən
bu cür tədqiqatlar tat dili ləhcə və şivələrinin hərtərəfli öyrənilməsi
zəminində həyata keçirilə bilər.
Azərbaycan tatlarının məskunlaşdıqları yerlərdən biri də Siyə
zən rayonunun Ərüsküş inzibati ərazisidir. Tədqiqatçılar Ərüsküş-
Dağ Quşçu ərazisində tat dilinin bir ləhcəsinin formalaşdığını göstə
rir və bu ləhcəni Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsi adlandırırlar (47, 3).
Məlumdur ki, tatlar irandilli xalqdır. Onlar Xəzəryanı ərazilər -
də, əsasən, İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Ab
şeron yarımadasında, Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və
Mahaçqala şəhərlərində məskunlaşmışlar. Azərbaycan ərazi
sində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı,
Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha kompakt şəkildə
yaşayırlar. Q.Qeybul layev hazırda Dağlıq Şirvanda, Quba, Də -
Dostları ilə paylaş: |