87
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
NƏTİCƏ
Azərbaycan tatları respublikamızın müxtəlif ərazilərində bu
və ya digər dərəcədə kompakt şəkildə məskunlaşmışlır. Bir rayon və
ya bir-birinə yaxın kəndlərdə yaşayan tatların tat dilində ünsiyyəti
belə yerlərdə həm leksik fondun, həm də fonetik, eləcə də qramma
tik vasitələrin yaxınlığını şərtləndirmişdir. Nəticədə bu ərazilərdə
Azərbaycan tatlarının dilinin ləhcələri formalaşmışdır. Mövcud təd
qiqatlar və aparılmış müqayisəli araşdırmalar göstərir ki, Ərüsküş-
Dağ Quşçu ərazisində yaşayan tatların istifadə etdikləri tat dili ayrı
ca bir ləhcə kimi qəbul oluna bilər.
Ərüsküş ləhcəsi üzrə aparılmış tədqiqatdan aydın olur ki, bu
ləhcədə söz yaradıcılığı, əsasən, iki üsulla-leksik və morfoloji üsulla
gedir. Leksik üsulla söz yaradıcılığında ləhcə sözlərinin heç bir
qrammatik forma qəbul etmədən bir-birinə yanaşması ilə yeni sözlə
rin əmələgəlməsi geniş yayılmışdır.
Ərüsküş ləhcəsinin leksik sistemində qoşa sözlər də müəyyən
yer tutur. Bunların bir qismi eyni sözün təkrarı yolu ilə düzəlir (pil
tə-piltə - lopa-lopa; piltə-piltə kulak maristən - lopa-lopa qar yağır;
nimə-nimə - yarı-yarı və s.).
Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsinin lüğət fondunda alınmalar çox
luq təşkil edir və bu ləhcənin lüğət tərkibi son dövrlərdə daha çox
alınmalarla zənginləşir.
Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsi digər ləhcələrlə müqayisədə fone-
tik, qrammatik və leksik səviyyədə müəyyən fərqlərə malikdir. Bu
ləhcənin leksik fondunun mövcud lüğətlər əsasında digər ləhcələrin
leksik fond adı ilə müqayisəsi prosesində müəyyən sayda spesifik
leksik vahidləri ayırmaq mümkündür. Həmin vahidlər ləhcənin lek
sik fondunda özünəməxsus yer tutur. Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsi
nin lüğət tərkibinə daxil olan ümumiran mənşəli sözlərin bir qismi
fonetik variantlılıqla seçilir. Ləhcədəki alınma sözlərdə də bu cür
variativlik müşahidə edilir. Ləhcə və şivələrdə alınma sözlərdə nə
zərə çarpan fonetik variativlik ərazidəki tat-Azərbaycan təmaslı dil
88
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
əlaqələri ilə bir başa bağlılığa malikdir.
Azərbaycan tatlarının dilinin leksik fondu bu dilin bütün ləh
cələrinə zərər alınmamaqla ümumiləşdirilməli, vahid sistemə salın
malıdır. Belə bir cəhət tat dilinin müxtəlif ləhcələri əsasında ayrı-
ayrı qlossarilərin və ya lüğətlərin tərtib olunması tələbini ortaya çı
xarır. Ümumi leksik fondun vahid sistemə salınması isə müşahidə
edilən fonetik və qrammatik fərqlərin ümumiləşdirilməsini zəruri-
ləşdirir.
Azərbaycan tatlarının dilinin ümumi lüğət fondunda xüsusi
leksika ayrıca lay təşkil edir. Bu lay tatların dilində istifadə olunan
sənət-peşə sözlərini və sahə terminlərini əhatə edir.
Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət fonduna daxil olan sözlərin
aşağıdakı leksik-semantik söz qruplarını ayırmaq mümkündür: 1) ev
əşyaları və qab-qacaq adları (bilmə «boşqab», bəsti «güyüm», satıl
«mis su qabı», qaqala «saxsı banka» ləif «yorğan» və s.); 2) yemək
və xörək adları (nun «çörək», nimik «duz» öü «su», şir «süd», şirə -
vo «südlü sıyıq» və s.); 3) paltar, parça və ayaqqabı adları (şe
«köynək», ruşey «üst köynəyi», ostin «köynəyin qolu», püstin «şu-
ba» və s.); 4) sənət və peşə adları (qəleyçi «qalayçı», qərəvülçi
«qarovulçu» və s.); 5) köhnə həyat tərzi ilə bağlı leksika: xərroc
(vergi, hərrac), qazamot «qazamat», karvonsura «karvansara» və s.);
6) yeni məişət, siyasət və mədəniyyətlə bağlı sözlər (iqtidor «iqti-
dar», müxolifət «müxalifət», partiya «partiya», aşkori «aşkarlıq» və
s.); 7) coğrafi obyekt və ətraf mühitlə bağlı sözlər (küh «dağ», dih
«kənd», rükərə «çay», küləxır «bulud» və s.); 8) bəzək və zinət
əşyalarının adları (qilində «boyunbağı», əngişdərin «üzük», sırqa
«sırğa», sep «həmayil» və s); 9) mərasimlərlə bağlı söz və terminlər
(ərsi «toy», ərsivər «toy sahibi», ərüs «gəlin», varaşist «toy xərci»,
saruza «üçgünlük», haftruza «yeddigünlük», şəmələ «şam», ruza
«orucluq» və s.); 10) insanın bədən üzvləri ilə əlaqədar söz və ter
minlər (sər «baş», mü «saç», çim «göz», micə «kirpik», günə «ya-
naq» və s.); 11) xəstəlik və dərman adları (sərədər «başağrısı»,
işqəməburi «qarınağrısı», vor «yelxəstəliyi» və s.); 12) təbiət hadi-
89
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
sələri, astronomik və coğrafi terminlər (xok «torpaq», xori «yer»,
afto «günəş», küləxır «bulud» və s.); 13) heyvan, quş və həşərat
adlarını bildirən sözlər (səg «it», pişig «pişik», yəvər «düyə», lari
«xoruz» və s.); 14) bitki, meyvə-tərəvəz və onlarla bağlı söz və
terminlər (buroni «lobya», güvo «ot», dor «ağac», vəlg «yarpaq» və
s.); 15) ev və onun hissələri ilə bağlı sözlər: xuna «ev», bun «dam»,
dər «qapı» və s.); 16) keyfiyyət bildirən sözlər (xub «yaxşı», xərob
«pis», gərm «isti», xinik «soyuq» və s.); 17) mücərrəd anlayışları
bildirən sözlər (sənət «sənət», suvol «sual», salqa «səliqə» və s.).
Tat dilinin peşə-sənət leksikasını, sahələrə aid terminlərini,
aşağıdakı yarım qruplara ayırmaq olar: 1) misgərlik; 2) dəmirçilik;
3) toxuculuq; 4) zərgərlik; 5) dabbaqlıq; 6) dulusçuluq. Tat dili ilə
bağlı aparılmış təhlil və araşdırmalar, toplanmış materiallardan ay
dın olur ki, misgərlik və toxuculuğa aid terminlərin sayı daha çox
dur.
Azərbaycan tatlarının dilində təbabət, astronomiya, coğrafiya,
zoologiya, botanika, din, riyaziyyat, iqtisadiyyat, ictimai-siyasi sa
hələrə aid terminlər işlənir. Araşdırma və təhlil göstərir ki, bu dilə
daxil olan terminlərin sayı zaman keçdikcə artır.
90
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
i x t i s a r l a r
ab. - Abşeron ləhcəsi
av. - Avesta dili
az. - Azərbaycan dili
bəluc. - bəluc dili
başq. - başqırd dili
çali. - çali dili
dəri. - dəri dili
dəv. - Dəvəçi şivəsi
erk. fars - erkən fars dili
qon. kənd. - qonaqkənd ləhcəsi
qəd.fars. - qədim fars dili
qəd. hind. - qədim hind dili
qəd. iran - qədim iran dilləri
qırğ. - qırğız dili
quba - quba ləhcəsi
lah. - Lahıc ləhcəsi
işkaşim. - işkaşim dili.
ing. - ingilis dili
ir. tat. - iran tatları
kilv. - kilvar şivəsi
kl.fars. - klassik fars dili
kürd. - kürd dili
KDQ - Kitabi-Dədə Qorqud
munc. - muncan dili
müas. fars. - müasir fars dili
orta av. - orta avesta dili
orta fars. - orta fars dili
os. - osetin dili
parf. - parfiya dili
puştu. - puştu dili
sanq. - sanqesari dili
91
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
skr. - sanskrit dili
səy. - Siyəzən şivəsi
soqdi. - soqdi dili
şüqn. - şuqnan dili
tac. - tacik dili
tal. - talış dili
tat. - tat dili
türk. dial. - türk dialektləri
urdu - urdu dili
xaçm. - Xaçmaz şivəsi
xızı - Xızı şivəsi
xələc. - xələc dili
gil. - gilyan dili
əf. - əfqan (puştu) dili
fars. - fars dili
hind-avr. - hind-Avropa dilləri
yaqn. - yaqnob dili
РПС - русско-персидский словарь
КРС - курдско-русский словарь
TRL - talışca-rusca lüğət
РПДС - русско-персидско - дарийский словарь
ГРС - гилянско-русккий словарь
ТРС - таджикско-русский словарь
ADİL - Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti
ADL - Azərbaycan dialektoloji lüğəti
ДТС - Древнетюркский словарь
92
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində
1. Abdullayeva M.Ə. Azərbaycan dilində xalçaçılıq leksikası.
Bakı: Qismət, 1998, 160 s.
2. Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. II c.
Bakı: Elm, 2003, 271 s.
3. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Az SSR EA,
1964, 480 s.
4. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. I c. Ankara, 1999,
374 s.
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I c. Bakı: Elm, 1966, 595 s.
6. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III c. Bakı: Elm, 1983, 554 s.
7. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV c. Bakı: Elm, 1987, 544 s.
8. Azərbaycan dilinin Naxçıvan qrupu dialekt və şivələri.
Bakı: AMEA-nın nəşri, 1962, 326 s.
9. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb,
2007, 566 s.
10. Azərbaycan dilinin Muğan qrupu şivələri. Bakı: Elm,
1955, 262 s.
11. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. III c. Azərbaycan
Sovet Ensiklopediyası baş red. Bakı, 1979, 600 s.
12. Azərbaycan tarixi (ən qədim dövrlərdən XX əsrlərədək). I
c. - Bakı: Azərnəşr, 1994, s. 227.
13. Azərbaycan toponimləri. Ensiklopedik lüğət. Bakı, 1999,
588 s.
14. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə.
I cild. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2007, 304 səh.
15. Azərbaycan etnoqrafiyası. Üç cilddə. I cild. Bakı, “Qərq-
Qərb”, 2007, 544 səh.
16. Budaqov B.Ə., Qeybullayev Q.Ə. Ermənistanda Azərbay
can mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı: Oğuz eli, 1998, 452 s.
93
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
17. Bürhanəddin Q. Divan. Bakı: Azərnəşr, 1988, 655 s.
18. Cavadov Ə.H. Termin mənimsənilməsində sintaktik-se-
mantik mühitin rolu // Azərbaycan terminologiyası problemləri.
Bakı: APİ nəşri, 1988, 232-239 s.
19. Cəfərov Q. Azərbaycan dilinin leksik-semantik sistemi.
Bakı: Elm, 1984, 124 s.
20. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1970,
235 s.
21. Cəfərov S. Müasir Azərbaycan dili. Leksika. Bakı: Maarif,
1982, 216 s.
22. Dəmirçizadə Ə.M. 50 söz. Bakı, 1969, 103 s.
23. Əhmədov T.M. Azərbaycan toponimikasının əsasları.
Bakı: BDU, 1991, 318 s.
24. Əhmədov T.M. Azərbaycan və tat dillərinin leksik əlaqələ
ri (Azərbaycan dilinin Quba dialekti və tat dilinin Quba ləhcəsi ma
terialları əsasında), ND. Bakı, 1969, 214 s.
25. Əsgərov H. Azərbaycan dilində zərgərlik leksikası. Fil.
elm. nam. dis. Bakı, 1995.
26. Hacıyev M.İ. Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi. Bakı: Elm,
1971, 156 s.
27. Hacıyev M.İ. Azərbaycan tatlarının dili. Bakı: Təfəkkür,
1995, 226 s.
28. Həsənov H.Ə. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı:
Maarif, 1987, 308 s.
29. Hüseynova G.İ. Lahıc tatlarının dili. Bakı: Nurlan, 2002,
198 s.
30. Hüseynova G.İ. Tat dilinin Lahıc ləhcəsi. Fil. elm. nam.
dis. avtoref. Bakı, 2003, 27 s.
31. İslamov M. Azərbaycan dilinin Nuxa dialekti. Bakı, 1968,
273 s.
32. Kaşğari M. Divanü luğat-it-türk, IV c. Bakı: Ozan, 2006,
752 s.
33. Qədimalıyeva A. Qazi Bürhanəddinin dilində türk mən -
94
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
şəli arxaizmlər. AMEA-ın «Xəbərlərinin Humanitar Elmlər seri
yası. Bakı, 2005, № 3, s. 122-131.
34. Quliyeva N.H. Azərbaycan tatları (ailə məişəti və mənəvi
mədəniyyət), tarix elm. nam. diss. avtoref. Bakı, 1994, 24 s.
35. Qurbanov A.M. Müasir Azərbaycan ədəbi dili. I c. Bakı:
Nurlan, 2003, 450 s.
36. Qurbanov A.M. Azərbaycan dilinin onomalogiyası. Bakı:
Maarif, 1988, 596 s.
37. Qurbanov A.M. Azərbaycan onomalogiyasının əsasları. I
c. Bakı: Nurlan, 2004, 340 s.
38. Məmmədov İ.O. Azərbaycan dilinin etnoqrafik lek sika-
sı: Fil. elm. dok. diss. avtoref. Bakı, 1993, 29 s.
39. Musayev Ş.Ş. Etnoqrafiya terminlərinin bəzi xüsusiyyətləri
// ATP, s. 45-47.
40. Mustafayev A. Azərbaycanda şərbaflıq sənəti. Bakı: Elm,
1991, 192 s.
41. Nurəli Q. Ə'rüsküş. Bakı: Azərnəşr, 2000, 48 s.
42. Rəcəbov Ə., Məmmədov Y. Orxon-Yenisey abidələri.
Bakı: Yazıçı, 1993, 400 s.
43. Rüstəmov R.Ə. Quba dialekti. Bakı: Azərbaycan SSR
EA, 1961, 281 s.
44. Sadıqova S. Azərbaycan dilində terminologiyanın təşəkkü
lü və inkişafı. Bakı: Elm, 2005, 348 s.
45. Sadıqova S. Nəsiminin dilində semantik söz qrupları.
Tədqiqlər-1. Bakı, 2004, s. 203-208.
46. Səlimov T.Q. Şağani. İzahlı etnoqrafiya lüğəti. Bakı:
Sabah, 1996, 188 s.
47. Soltanov A.K., Soltanov M.C. Tati-türki, türki-tati lüğət.
Bakı, 2013. 260 s. s. 162-163.
48. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları.
Bakı: Maarif, 1968, 420 s.
49. Şükürov R.Ə. Azərbaycan kürdlərinin dilində Azərbaycan
alınmaları, fil. elm. nam...avtoref. Bakı, 1996, 20 s.
95
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
50. Tahirov İ.M. Dialekt leksikasında alınma sözlər. Bakı:
Nurlan, 2004, 136 s.
51. Verdiyeva Z., Ağayeva F., Adilov M. Dilçilik problemləri.
I hissə. Bakı: Maarif, 1982, 326 s.
52. Vəliyev A. Azərbaycan dialektologiyasına aid materiallar.
Göyçay keçid şivələrinin leksikası. Bakı, 1960, 86 s.
Rus dilində
53. Бурханова Х. Лексика гончарного производства в тад
жикском языке. Автореферат дисс.... на конд. фил. наук,
Душанбе,1982, 21 с.
54. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. Баку:
Элм, 1991, 552 с.
55. Грюнберг А.Л., Эдельман Д.И. Афганский язык. Язы
ки Юговосточной группы // Основы Иранского Языкознания,
Новоиранские языки, М.: Наука, 1987, с. 6-154/
56. Грюнберг А.Л. К вопросу о языковом взаимодействии
(на материале языка североазербайджанских татов) // Краткие
сообщения Института народов Азии. Языкознание. М., 1961, т.
40, с. 11-23, c. 12.
57. Джафаров Г.Г. Термины родства в азербайджанском
языке, Дис. ... канд. фил. наук. Москва, 1970, 149 с.
58. Древнетюркский словарь. Л.: Наука, 1969, 676 с.
59. Крысин Л.П. К определению терминов «заимствова
ние» и заимствованное слова // Развитие лексики русского лите
ратурного языка. М., 1965, с. 23-27.
60. Кулиев Э.С. Фитонимы в азербайджанском языке //
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri. Баку:
Китаб Алями, 2004, с. 121-172.
61. Мамедов Н.Х. Талышско-русско-азербайджанский
словарь. Баку: Нурлан, 2006, 440 с.
62. Мейе А. Введение в сравнительное изучении индоев-
96
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
ропейских языков. М-Л., 1938.
63. Миллер Б.В. Талышский язык. М.: Изд. АН СССР,
1953, 268 с.
64. Миллер Б.В. Персидско-русский словарь. М.: ГИИНС,
1960, 668 с.
65. Оранский И.М. Группа (семья) иранских языков. Ос
новные определения // Основы иранского языкознания. Древне
иранские языки. М.: Наука, 1979, 388 с.
66. Панфилов В.З. Философские проблемы языкознания.
М.: Наука, 1977, 288 с.
67. Персидско-русский словарь. т. I. М.: Русский язык,
1983, 864 с.
68. Пирейко Л.А. Талышско-русский словарь. М.: Русский
язык, 1976, 352 с.
69. Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках
// Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961, с.
11-81.
70. Покровский М.М. Избранные работы по языкознанию.
М., 1959, 82 с.
71. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий, IV,
СПб., 1911, стлб. 315 с.
72. Расторгуева В.С. Сравнительно-историческая грамма
тика западноиранских языков (Фонология). М.: Наука, 1990,
253 с.
73. Расторгуева В.С., Молчанова Е.К. Среднеперсидский
язык. // Основы иранского языкознания. Среднеиранские язы
ки. М.: Наука, 1981, 6-146 с.
74. Розенфельд А.З. К терминологии родства и свойства в
таджикских говорах // Иранское языкознание. История, этимо
логия, типология. (К 75 летию проф. В.И.Абаева), М.: Наука,
1976, с. 209-217.
75. Русско-таджикский словарь. М.: Госизд.-во иностр. и
нац. словарей, 1949, 880 с.
97
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
76. Савина В.И. Этнонимы и топонимы Ирана // Ономас
тика Востока. М.: Наука, 1980, с. 140-155.
77. Слюсарева Н.А., Александр Д.Ш. Проблемы функцио
нальной морфологии современного английского языка. М.:
Наука, 1986, 214 с.
78. Сольнцев В.М. Язык как системно-структурное обра
зование. М.: Наука, 1977, 338 с.
79. Трубачев О.Н. Ремесленная терминология в славян
ских языках. М., 1966, Сергеев В.Н. Терминология изобрази
тельного искусства в русском языке 1Х-ХХ вв. АКД, 1964;
Əsgərov H. Azərbaycan dilində zərgərlik leksikası. NDA, 1955;
Мамедова Б.Р. Название одежды в Азербайджанском языке;
АКД, Баку, 1992; Məmmədov İ.O. Azərbaycan dilinin etnoqrafiya
leksikası, DDA, Bakı, 1992 və s.
80. Цинциус В.И. Алтайские термины родства и проблема
их этимологии // «Проблемы общности алтайских языков». Л.:
«Наука», 1971, с. 124-138.
81. Эдельман Д.И. Шугнано-рушанская группа. Восточная
группа // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки.
М.: Наука, 1987, с. 236-347.
82. Эфендиев М. Селение Лагич Геогчайского уезда Ба
кинской губернии // Сборник материалов для описания мест
ностей и племен Кавказа. вып. 29. Тифлис, 1901, с. 45-46.
83. Юлдашев А.А. Принципы составления тюркско-рус
ских словарей. М., 1972, с. 87-88.
Türk dilində
84. Derleme sözlügü. Ankara, 1968, VIII c. s. 2578.
85. Eren H. Türk dilinin etimolojik sözlügü. Ankara, 1999,
512 s.
98
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
MUNDƏRICAT
G iriş.............................................................................. 3-4
Tat dilinin Ərüsküş-Dağ Quşçü ləhcəsinin leksik
xüsusiyyətləri..................................................................4-19
Tat dilinin leksik sisteminin t əsnifi məsələsi.......... 19-33
Tat dilində terminlər...................................................33-37
Azərbaycan tatlarının dilində misgərlik və
dəmirçilik sənətlərinə aid leksik qat...........................37-46
Toxuculuqla bağlı söz və terminlər...........................46-50
Zərgərlik terminləri..................................................... 50-52
Digər sənət sahələrinə aid leksik vahidlər................ 52-56
Qohumluq terminl əri................................................... 56-63
Tat dilində müxtəlif elm sahələrinə aid
terminlər.......................................................................63-67
Tat dilində fitonimlər.................................................. 68-70
Dini terminlər................................................................ 70
Kənd təsərrüfatı ilə bağlı terminlər...........................70-73
Coğrafiya və astronomiya ilə bağlı terminlər............73-74
Tat dilinin onomastik leksikası.................................. 74-80
Tat dilində etnoqrafizmlər..........................................80-86
Nəticə............................................................................87-89
ix tis a rla r......................................................................90-91
istifadə olunmuş ədəbiyyat......................................92-97
Mündəricat................................................................... 98
Dostları ilə paylaş: |