Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
vəçi və Abşeron rayonlarında məs kunlaşmış tatların Albaniya
da yaşamış irandilli tat tayfalarından olmasını, onların VI əsr
də İrandan bura köçürülməsini qeyd etmişdir (54, 73). N.Quli -
yeva göstərir ki, «XIX əsr yazılı mənbələrində Cavad, Naxçı -
van və Zəngəzur qəzalarında tatların yaşaması haqqında məlu
mata təsadüf edilir» (34, 8). M.Hacıyevin tədqiqatlarında da
tatların yayıldığı ərazilər haqqında məlumat verilir (26, 60).
Tatların kompakt şəkildə yaşadıqları Azərbaycan ərazilərindən
biri Ərüsküş-Dağ Quşçudur.
“Ərüsküş oyk, sadə. Siyəzən r-nunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd.
Dağətəyi ərazidədir. Ərüsküş variantında da qeydə alınmışdır.
Kənd XIX əsrinəvvəllərində Kölmə Quşçu kəndindən köçmüş ailə
lər özlərinə məxsus Ərüsküş adlı torpaq sahəsində salmıilar. Yerli
əhalinin məlumatına görə, Ərüsküş “gəlin öldürülən yer” mənasın
dadır. Əslində, oykonim ərz (yer, məkan) və küş (yaxın) kompo
nentlərindən ibarət olub, “yaxın yer” mənasındadır.
Ərüsküş hidr., sadə. Siyəzən r-nunda çay. Gilgil çayının sağ
qoludur. Ərazisindən axdığı kəndin adındandır” (14).
Tat dilinin Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsi bu dilin digər ləh -
cələri ilə müqayisədə az müraciət etmişdir. Bununla belə,
Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsinə aid leksika toplanmış və onun iki
dilli lüğəti hazırlanıb çap edilmişdir. Ləhcə haqqında bir sıra
əsərlərdə məlumatlar verilmiş, mətnlər çap olunmuşdur.
A.Soltanov və M.Soltanov tat dilinin Ərüsküş-Dağ Quşçu
ləhcəsinə aid araşdırmalar aparmış, tərtib etdikləri lüğətdə ləh -
cənin fonetikasına və qrammatikasına dair xülasə daxil etmiş -
lər.
Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı Qüdrət Nurəlinin “Ə'rüs -
küş” kitabını çap etmişdir (42). Kitabın annotasiyasında müəl -
lifin əvvəl çap olunmş əsərinin olduğu qeyd edilir. “Ə'rüsküş”
kitabında toponim haqqında, tatların tarixi barədə məlumat ve
rilir. Kitabda Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsində nəsr və nəzm əsər -
ləri vardır.
12
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Məlumdur ki, T.Əhmədov tat dilinin Quba ləhcəsinin lü -
ğət tərkibini iki yerə bölmüşdür: 1) ləhcənin özünə məxsus
olan sözlər; 2) alınma sözlər. Birinci qisim sözlərdən bəhs
edərkən müəllif göstərir ki, həmin sözlər qohum dillərdə (fars,
tacik, əfqan və s.) bu və ya digər fonetik tərkibdə işlənməkdə
dir (24, 22). Buradan belə qə naətə gəlmək olur ki, tədqiqatçı
«özünəməxsus sözlər» termini altında tat və ya İran dilləri
mənşəli sözləri birləşdirir. O həmin sözlərin 34 leksik-seman
tik qrupunu ayırmışdır (24, 22-29). Tat dilinin Ərüsküş-Dağ
Quşçu ləhcəsinin lüğət tərkibini də bu qaydada iki yerə bölmək
olar: 1) ləhcənin özünə məxsus olan sözlər; 2) alınma sözlər.
Lakin biz belə hesab edirik ki, tat dilinin Quba ləhcəsinin lüğət
tərkibinə daxil olan və «dilin özünəməxsus sözləri» kimi
ümumiləşdirilmiş sözlərin təklif olunan bölgü əsasında duran
meyarlar qeyri-müəyyəndir. Tədqiqatçı sözləri leksik-semantik
qruplara, daha doğrusu, tematik söz qruplarına ayırmışdır. Ay -
dındır ki, mənaca bir-birinə yaxın olan tematik söz qrupları
leksik-semantık sahə təşkil edir. Semantik sahəyə daxil olan
sözlər bir-biri ilə etimoloji cəhətdən bağlı olmayıb, ifadə et -
dikləri əşya (hadisə) və məfhumların yaxınlığına görə qruplaşır
(51, 314). Leksik-semantik təsnifat lüğət tərkibi üzrə aparılır.
Bu zaman sözün dilin özünə məxsus olması və ya alınma olması
nəzərə alınmır. Fikrimizcə, tat dilinin ləhcələri yalnız leksik -
semantik qruplara bölünməməlidir. Hər bir ləhcənin lüğət tər -
kibinin «özünəməxsus sözləri» qrupunda yalnız bu ləhcədə iş -
lənmiş sözlər yer almalıdır. Məsələn, mənşəcə başqa dillərdən,
o cümlədən də, Azərbaycan dilindən alınma sözlər bu qrupa
daxil edilmir. Buna baxmayaraq, T. Əhmədov Quba ləhcəsinin
özünəməxsus sözlər qrupuna mənşəcə türk dillərinə aid olan
bir sıra sözləri daxil etmiş və onları tat sözləri saymışdır. Mə -
sələn, T.Əhmədov Quba ləhcəsində işlənən əlçə «alça» sözünü
tat mənşəli sözlər sırasında vermişdir. Məlumdur ki, qədim
türk sözləri lüğətində «aluç-alçaqeydə alınmışdır (58, 40).
13
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Mahmud Kaşğaridə «alüç» sözü «sarı ərik, alıç» mənasında
verilmişdir (32, 141). E.Quliyev «alça» sözünün abidələrdə
«aluç» form asında, müasir türk dillərində «alça», qırğ. alşa,
qaz. alıça, başq., olça, özb. dillərində işlən diyini göstərərək,
onun gavalı növlərindən biri olub, rus dilindəki alıça sözünün
M.Fasmerin türk və Azərbaycan dillərindən alınmasını göstər
diyini qeyd etmişdir. O, sözün daha qədim dövrlərdə şərqi
slavyan dillərinə keçməsi qənaətinə gəlmiş və bunu müasir
türk dilləri səviyyəsində ikinci hecadakı saitin düşməsi ilə əla -
qələndirmişdir. O, alça sözünü alkökü və ça şəkilçisinə ayır
mış, şəkilçinin qədim türk -ç kiçiltmə şəkilçisinin variantı -ça
olduğunu söyləmişdir (60, 149).
Tat dilinin Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsinə aid lüğətdə 2 al
ça ilə bağlı dörd söz vardır: 1) alça-əlçə, zərdəəlü; 2) alça (cır
alça) - əlü; 3) alça ağacı - əlüdar (47, 162-163). Qeyd edək ki,
talış dilində alça sözünün “əyu” qarşılığı vardır. Fikri mizcə,
Ərüsküş-Dağ Quşçu ləhcəsində bu söz “əlü” fonetik va riantın-
dadır. Ləhcədə “alça” sözünün işlənməsi sözalma ilə bağlıdır.
Zərdəəlü sözü alçanın hələ yetişməmiş formasıdır. Bu söz
quruluşca mürəkkəbdir: “zərd+ə+əlü” şəklində formalaşmışdır.
Azərbaycan dilinə component tərcümədə sarı alça mənasını ve -
rir. Əslində isə sarı deyil, yenicə formalaşan, yaşıl rəngə çalan
alça mənasında istifadə olunur. Quba ləhcəsi ilə müqayisə
üçün başqa nümunəyə baxaq. T.Əhmədov Quba ləhcəsində iş -
lənən çurpə//çülpə «çolpa» sözünü tat dilinin özünəməxsus
sözləri sırasına daxil etmişdir. Məlumdur ki, bu söz qədim türk
sözləri lüğətində və Mahmud Kaşğarinin lüğətində yoxdur.
XIII-XIX əsrlərə aid türk yazılı abidələrinin dilində isə «çol
pa» sözü işlənmişdir. Abidələrdə həmin sözün «çolpa» variantı
ilə yanaşı, «çulpa» fonetik variantı da qeydə alınmışdır: «ax-
maq», «bacarıqsız», «aciz», «zavallı»; çolpalık «işə yaramaz
lıq», «səfehlik». Maraqlıdır ki, bu lüğətdə çoluq-çolpa qoşa
sözü «çoluq-cocuq» anlamında verilmişdir (84, 58). Ərüsküş
Dostları ilə paylaş: |