Gülsüm Hüseynova tat d I l I n I n L u g ə t
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
Yüklə 1,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili
14 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili ləhcəsində “çolpa-çülpə fonetik variantındadır. Azərbaycan di - linin izahlı lüğətində «çolma-çocuq - övladlar, uşaqlar, oğul - uşaq; çolpa - 1) Toyuq, qartal, qırqovul və bəzi başqa quşların bir və ya ikiillik xoruzu; 2) Həmin xoruzun bütöv şəkildə qı - zardılmışı; 3) Məcazi mənada «uşaq»; çolpalanmaq - çolpa yaşına çatmaq; çolpalı - «çolpadan bişirilmiş, içərisində çolpa olan» sözləri var (7, 446-447). Çolpa sözü Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də eyni mənalarda işlənir. Çolpa sö zü- nün türk lüğətindəki mənası bu sözün Azərbaycan dilindəki mənası ilə səsləşir. «Balacalıq», «acizlik», «uşaqlıq» semanti- kasının çolpa sözündən alınması şübhə doğurmur. Çünki başqa İran dillərində də bu mənada başqa leksemdən istifadə edilir. Məsələn, fars dilində ^ j j ^ (xoruşək) sözü «çolpa» mə nasın dadır (67, 550). Tacik dilində çolpa sözünün qarşılığı xurus- ça/xurusçak fars dili ilə eyni kök əsasında formalaşır (75, 484). Bu dillərin heç birində eyni anlamda olan, «çolpa» sözü işlənmir. Ayrı-ayrı İran və türk dilləri əsasında aparılmış bu təhlilə istinadla demək olar ki, «çolpa» sözü türk mənşəlidir və onu ləhcənin özünə aid spesifik söz saymaq olmaz. Aydındır ki, dillərarası əlaqə nəticəsində tat dilinin müxtəlif ləhcələrinə xeyli miqdarda qədim türk sözləri keçmişdir. Bu sözlər tat - türk, tat-Azərbaycan dil əlaqələrinin qədim tarixə malik ol du- ğunu təsdiq edir. Dilin ayrı-ayrı ləhcələrinin leksik tərkibini mənşəcə növ - lərə ayırmaq olar. Məsələ, tat dilinin Quba ləhcəsinin alınma sözlərinin aşağıdakı dillərə aid ol ması göstərilir: 1) Azərbay can dili mənşəli sözlər: qurxmezi «qorxmazı - armud növü), balduz«baldız»; quzi«quzu», süzmə «süzmə» və s.; 2) ərəb mənşəli sözlər: ruh, şərəət «şəriət»; musulmun «müsəlman»;
rəm»; zoud «zavod» və s; 4) fars mənşəli sözlər: hərəmzodə «haramzada»; aşbazxana «aşxana», «yeməkxana», şirmoyi
15 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili «şirmayi», yadigar «yadigar» və s. (24, 49-53). Tat dilinin Ərüsküş ləhcəsindəki sözlərə də bu cür yanaş maq olar. Ləhcədə yuxarıda verilmiş nümunələrə fonetik tər - kibcə yaxın alınmalar işlənir. Eyni zamanda, bu sözlərin ümum iran mənşəli qarşılıqları da vardır. Məsələn, qorxmaq - tərsirən, qorxaq-tərsəgün, qorxu-tərsi; baldız-balduz; hambacu; açar-açar; qilin və s. Ərüsküş ləhcəsindəki alınma sözlərdən bəhs edərkən bəzi məsələlərə diqqət yetirmək lazım gəlir. Birincisi, ərəb və rus dillərindən alınma ların birbaşa və ya vasitəli olması maraq do - ğurur. T.Əhmədovun fikrincə, ərəb di lindən tat dilinə bir sıra sözlər, o cümlədən xollu «dayı», amu «uzaq əmi», gal «çığır maq», da «pis», cə «xırda balıq», ləhə «palçıq», çəh «çirk», həsü «xəşil» və s. sözləri Quba ləhcəsinə birbaşa keçmiş söz - lərdir. Müəllif bu sözlərin ərəb dilindən tat dilinə birbaşa keç məsini onlara nə Azərbaycan ədəbi dilində, nə də dialekt və şivələrində, demək olar ki, təsadüf olunmaması ilə bağlayır. Zən nimizcə, bu cür əsaslandırma özünü doğruldur. Lakin bu və ya digər ləhcədə müxtəlif alınmaların olması ərəb və tat dilləri arasındakı əlaqələrin müxtəlif ərazilərdə başqa-başqa şəkildə getməsini iddia etməyə imkan verir. Birbaşa alınmaların daha əvvəlki dövrə təsadüf etməsi, onların fars dili vasitəsi ilə alın ması ehtimalı, zənnimizcə daha düzgündür. Ərüsküş ləhcəsin- dəki alınma sözlərin bir qisminin fars, digər, demək olar ki, əsas qisminin Azərbaycan dili vasitəsi ilə keçməsini düzgün sayırıq. Ərüsküş ləhcəsinə keçən alınma sözlərin, əsasən, Azərbaycan dili vasitəsi ilə keçməsi danılmazdır. Ərüsküş ləhcəsində də yeni sözlər əsasən iki yolla leksik və morfoloji üsulla əmələ gəlir. Lek sik üsulla söz yara dıcılığı- na misal olaraq bu ləhcədə sözlərin heç bir qrammatik forma qəbul etmədən bir-birinə yanaşması ilə yeni sözlərin əmələ gəlməsidir. Yeni sözlərin əsas hissəsini isə alınmalar təşkil edir. Bu də ləhcənin son dövrlərdə daha çox alınmalarla zən- 16 Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin lüğət tərkibinin leksik-semantik təhlili ginləşdiyini göstərir. Ərüsküş ləhcəsində qoşa sözlər də qeydə alınmışdır. Mə - lumdur ki, söz yaradıcılığında qoşa sözlər də müəyyən yer tu - tur. Bunların bir qismi eyni sözün təkrarı yolu ilə düzəlir. Mə - sələn: piltə-piltə - lopa-lopa; piltə-piltə kulak maristən - lopa- lopa qar yağır; nimə -nimə - yarı-yarı və s. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sözlər ləhcənin müasir dövrünə aid sözlər deyil. Yəni, onlar elə ümumişlək sözlərdir ki, dilin tarixi inkişafının daha əvvəlki dövrlərin istifadə edilmişdir. Ərüsküş ləhcəsindəki bəzi qoşa sözlər müxtəlif sözlərin birləşməsi ilə düzəlir. Məsələn, kuk-piyər - ata-oğul; kisnə- təşnə - ac-cucuz; kərg-gijə - toyuq-cücə və s. Ərəsküş ləhcəsində leksik yolla əmələ gələn sözlərin bir qismində qrammatik vasitələrdən is tifadə olunur. Qrammatik vasitə iki sözü bir-birinə bağlamaq vəzifəsini yerinə yetirir. Belə bir məqamda -ə şəkilçisi birinci komponentə artırılır. Başqa hallarda sözə -i şəkilçisi artırılır. Ərüsküş ləhcəsində və ümumiyyətlə tat dilinin ləhcələ - rin də söz yaradıcılığında T.Əhmədovun qeyd etdiyi üç model əsasında söz yaradıcılığı özünü göstərir. Onun qeyd etdiyi di - gər üç forma bu üç üsulu, demək olar ki, təkrar edir. Tədqiqat çının quruluşca mürəkkəb söz kimi formalaşmadan istifadə edərək, tərkib hissələrinin hansı nitq hissəsinə aid olmasına görə təsnifatı başqa meyara söykənir (24, 41). Tat dilinin Ərəsküş -Dağ Quşçu ləhcəsində qeydə alınan spesifik leksika ləhcənin yalnız özünə aiddir. Lüğət üzrə apar dığımız təhlil aşagıdakı sözləri əhatə edir: ajarin - səliqəli; aj- qahan - geniş; alij - çalpaşıq; amuj - qarışıq; amuj səxtən - qarışdırmaq; ataşbəkun - atəşböcəyi, işıldaquş; basüm (ara söz) - görəsən (sual cümlələrində işlənir); bərq - 1) ildırım, şimşək; 2) pırıltı; bizdələ - xırda, bapbalaca; bizənbu - keçi tükü; bö - əqrəb; çəğər - qovurma; cılla - qığılcım; çiğit kək liyin bir növü; cum - zirinc; cüdənə tibb. - itdirsəyi; çangul - Yüklə 1,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|